Logic Á Đông,

Người Á Đông vốn không có logic. Cao Xuân Huy bảo tư duy phương Đông khác biệt với phương Tây là tính "chủ toàn", xét mọi vấn đề trên tổng thế. Cụ phê phán phương Tây bạ cái gì cũng phân tích, cắt nhỏ "divide and conquest". Nghe thì rất hay. Giá mà đúng như thế thì tự hào thay. Nhưng "trời tròn đất vuông" và logic, có lẽ chẳng phải chỉ là chủ biệt. Dù muốn xét vấn đề tổng thể thì vẫn phải có logic, và kết quả phải phù hợp với thực tế. Bọn Hy Lạp từ khi chưa có phương tiện khoa học thực nghiệm chính xác, bằng logic đã suy ra Trái Đất Tròn, lại tính được cả bán kính Trái Đất mới tởm lợm. 
Đã đành chân lý nằm trong tay kẻ cầm quyền, nhưng logic cũng bắt kẻ cầm quyền phải nói đúng luận lý và thúc đẩy họ đi tìm chân lý mới phục vụ cho ý đồ của mình, hoặc điều chỉnh ý đồ để giữ quyền lợi của mình mà không ngăn cản phát triển. Không có logic nhà cầm quyền cứ ì ra, muốn nói gì thì nói, không biết ngượng mồm và cũng không thúc đẩy phát triển. 
Việt Nam dịch chữ logic là "luận lý" nhưng ít người dùng, trừ phi trong sách vở dịch logics là "luận lý học". Tôi cũng ủng hộ dùng cả 2 từ logic và một từ "việt hóa". Tại sao không? Thiếu gì từ đồng nghĩa trong tiếng Việt. Có lẽ giới học giả không nên độc quyền kiến thức, nhất lại quan trọng như thế này. Tôi nghĩ một người dân bình thường cũng phải biết logic để phân định thị phi, phải trái, theo chuẩn mực. Chẳng lẽ chỉ vì họ không thể phát âm "lâu chịch" mà tước đi cái quyền đó của họ. Bên cạnh việc phát âm, tư duy Á Đông dựa trên ngôn ngữ đơn âm vị, mỗi âm vị thành phần đều khiêu ý (Nhà thơ Lê Đạt gọi là "bóng chữ" "Chiều Âu Lâu bóng chữ động chân cầu"). 
Người Tàu (tuy rằng cái gì cũng rập khuôn Tàu là một thói quen đáng ghét của người Việt từ ngàn năm) tiến bộ hơn người Việt ở chỗ họ chẳng cãi nhau về chuyện dùng logic hay từ "Hoa hóa" là lai căng, "dĩ âu vi trung" hay hủ lậu, họ đã dùng cả hai cách từ cả thế kỷ. Hãy xem họ gọi logic là gì? Họ dùng chữ "la tập"[luó ji] 逻辑 là một từ phiên âm, đọc theo giọng quan hỏa, người Âu châu có thể hiểu là logic. Điều đó có nghĩa là trong tư duy người Trung Quốc trước khi bị phương Tây vào đè đầu cưỡi cổ và khai hóa, không biết logic-la tập là của nợ gì. "Chủ toàn thì ngộ cần gì logic của các nị". 
Tất nhiên trong sách vở Trung Quốc đều có chú "Nước ta thời cổ đại đã có "la tập học" gọi là "hình danh học", "danh học", "lý học", "lý tắc học",..." Tôi không rõ "cổ đại" đây là nói thời Minh-Thanh, khi phương Tây vào Trung Quốc đem theo khoa học, lịch pháp, mô hình vũ trụ và văn minh, hay thời Tần-Hán về trước. Nếu là thời "Bách khoa chư tử" thì "hình danh học" là của Công Tôn Long, Trâu Diễn nói về "kiên bạch" (Đá cứng không phải là đá, ngựa trắng không phải là ngựa) một hình thức ngụy biện, một dạng ứng dụng quái thai của logic cho những mục tiêu mờ ám. "Lý học" là của Chu Hi thời Tống, nói về bát quái, ngũ hành, lộn xộn rối rắm bất nhất, chẳng có ứng dụng gì cụ thể ngoài bói toán, dùng để lòe bịp đám bình dân đang đảo điên trong thế cuộc rối ren, không thể nói là logic. 
Vậy chữ "luận lý học" của Việt Nam ở đâu ra? Thời Lương Khải Siêu, tư tưởng phương Tây mới bắt đầu ồ ạt vào Trung Quốc theo đường Nhật Bản, họ cũng dùng chữ Hán của Nhật chế ra dịch logic là "luân lý" có nghĩa như "đạo đức". Không hiểu ý đồ của những người Nhật sáng chế chữ Hán này như thế nào, nhưng luân lý, đạo đức là những phạm trù mà người phương Tây cũng có và có chữ riêng (Ethics chẳng hạn). Rất nhiều thuật ngữ chính trị và triết học của Trung Quốc, Việt Nam nghe như từ Hán-Việt là do người Nhật chế ra (ví như chính phủ, dân chủ, cộng hòa,... đều không có gốc tích Á Đông đều do người Nhật chế ra chữ Hán để du nhập từ phương Tây) (Riêng chữ "cộng hòa" thì một số học giả TQ khăng khăng có gốc Tàu vì có một ông tên là Cung Cộng Hòa thời Tây Chu truất ngôi vua, chủ trương cai trị không cần vua. Tôi chẳng biết là trùng hợp ngẫu nhiên hay thế thật). Việt Nam ta học chữ tác đánh chữ tộ, không phải là của hiếm, "luân lý" lâu ngày trại thành "luận lý" là chuyện thường. Nghe cũng hay hay và phù hợp về nghĩa tuy không chính xác mấy.

Nguyễn Ái Việt (Debrecen.VIDI72)