Về 1 người trong số chúng ta

Nhân kỷ niệm 100 năm sinh Tổng thống đầu tiên Đệ tam cộng hòa Hungary Göncz Árpád (10/2/1922-2022):

Trò chuyện với TS Bùi Việt Hoa - con gái nuôi của Tổng thống Hungary Göncz Árpád

TS. Bùi Việt Hoa và cựu Tổng thống Hungary Göncz Árpád trong dịp sinh nhật 80 tuổi của ông (năm 2002) - Ảnh do nhân vật cung cấp

Ngày 10/2/2022 vừa qua, tròn 100 năm ngày sinh Göncz Árpád - vị Tổng thống đầu tiên (trong hai nhiệm kỳ đầu, 1990-1995, 1995-2000) của nước Cộng hòa Hungary Ðệ tam. Göncz Árpád được Quốc hội bầu làm Tổng thống lúc đã gần vào tuổi “thất thập cổ lai hy”, lại liên tiếp hai nhiệm kỳ Tổng thống liền cũng là việc hiếm hoi. Là vị chính khách, nhân sĩ được yêu quý bậc nhất tại Hungary, Göncz Árpád còn là dịch giả - nhà văn tài hoa và nổi tiếng trên văn đàn đương đại.

Göncz Árpád là người rất có cảm tình với Việt Nam. Ông từng nói trên thế giới chưa có quốc gia nào đánh thắng ba cường quốc trên thế giới là Pháp, Mỹ và Trung Quốc trong khoảng thời gian ngắn đến như vậy. Đầu năm 1998 ông đã sang thăm Việt Nam trên cương vị Tổng thống, thực hiện được một trong những ước muốn của mình. Trong chuyến thăm ấy, ông đã đến thăm gia đình TS. Bùi Việt Hoa, học trò và sau này là đồng nghiệp, người mà vợ chồng ông coi là con gái trong gia đình. Chị Hoa cũng là người đã dịch ra tiếng Việt tập truyện ngắn “Trở về” – Hazaérkezés của ông.

TS. Bùi Việt Hoa sinh năm 1962 tại Hà Nội. Vào đầu những năm 80 của thế kỷ 20 chị theo học tại hai trường Đại học Tổng hợp của Hungary, ngành Ngữ văn Hungary, Ngôn ngữ và văn hóa Phần Lan, lấy bằng thạc sĩ vào đầu năm 1987. Những năm sau đó chị tiếp tục học thêm về Ngôn ngữ và văn hóa, Folklore và Văn học Phần Lan tại Đại học Tổng hợp Helsinki (Phần Lan). Năm 1999 chị quay lại Đại học Tổng hợp Budapest làm tiến sĩ theo chuyên ngành Folklore Phần Lan-Ugor và đã bảo vệ thành công luận án vào năm 2002.

Tổng thống Hungary Göncz Árpád và phu nhân thăm gia đình con gái nuôi Bùi Việt Hoa tại Hà Nội - mùa Xuân năm 1998

Là người có chuyên môn về văn hóa, văn học hai nước Hungary và Phần Lan, chị Hoa từng giảng dạy tiếng Hung tại Đại học Ngoại ngữ Hà Nội, làm công việc dịch thuật, và là phiên dịch tại Đại sứ quán Hungary tại Hà Nội.

Từ một sự tình cờ, cơ duyên đã đưa chị đến với Sử thi “Kalêvala” của Phần Lan, và sau 5 năm miệt mài chị đã dịch Kalêvala có gần 23.000 câu thơ sang tiếng Việt. Sử thi được đánh giá là đã góp phần phát triển ngôn ngữ Phần Lan, thúc đẩy ý thức dân tộc của người dân quốc gia này và đưa đất nước này vào hàng ngũ các quốc gia văn minh trên thế giới.

Hiện tại chị Hoa cùng gia đình sống tại Phần Lan. Chị là hội viên Hội Văn học Phần Lan, Hội Kalêvala (Phần Lan) và Hội Nhà văn Việt Nam. Dịch phẩm Việt ngữ “Kalêvala” của chị đã được Gải thưởng về dịch thuật (năm 1995) của Hội Nhà văn Việt Nam, và sau đó được giải thưởng của Hội Kalêvala (Phần Lan 2005).

TS. Bùi Việt Hoa cũng là tác giả của sử thi “Con cháu Mon Mân”, và là dịch giả của một số tác phẩm nổi tiếng của văn học Phần Lan sang tiếng Việt.

Nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của cố Tổng thống Hungary Göncz Árpád – người thầy đã nhận cô sinh viên người Việt bé nhỏ Bùi Việt Hoa là con gái nuôi, PV đã có cuộc trò chuyện với TS. Bùi Việt Hoa.

Göncz Árpád và Phu nhân vẫy chào những người tập trung trước nhà ông để mừng ông lên thượng thọ 90 tuổi (ngày 10-2-2012)

PV: - Thưa TS. Bùi Việt Hoa, chị có thể ôn lại những kỷ niệm sâu sắc trong thời gian du học tại Hungary, cũng như cơ duyên khiến chị có mối quan hệ thân tình và trở thành con gái nuôi của Tổng thống Hunggary Göncz Árpád?

TS. Bùi Việt Hoa: - Tôi không bao giờ quên sáng 18-9-1980, lũ chúng tôi 37 thanh niên nam nữ của khóa 1980-1986 ngồi trên con tàu xình xịch tiến vào ga Phương Đông của Thủ đô Budapest. Tôi cũng háo hức như các bạn, suốt cả mấy tiếng đồng hồ kể từ khi tàu qua biên giới Liên Xô – Ucraina ngày nay, chỉ thò đầu ra ngoài ngắm cảnh đất nước Hungary tươi đẹp.

Tôi lúc ấy vẫn chưa ý thức được những năm tháng tới sẽ thay đổi cả cuộc sống và cách suy nghĩ của mình.

Sau khi tốt nghiệp ngành Ngữ Văn ở Đại học Tổng hợp Budapest (ELTE), tôi và cô bạn Thiên Hương xin được Bộ GD Hung học thêm ngành nữa. Thiên Hương học Quốc tế ngữ Esperanto, còn tôi chọn học Ngôn ngữ và Văn hóa Phần Lan. Với quyết định này, cuộc đời tôi đã chuyển sang một bước ngoặt lớn. Cũng vì học ngành xã hội, nên chúng tôi có điều kiện, và bắt buộc phải học thêm rất nhiều môn, liên quan đến văn hóa, tôn giáo, lịch sử… thế giới và châu Âu nói chung, cũng như của Hungary.

Thế giới quan của tôi hình thành từ những ngày đó. Nếu không có những năm tháng ở Hung ngày ấy, chắc chắn tôi sẽ không là tôi của ngày hôm nay.

Bùi Việt Hoa với các bạn cùng khóa 1980-1986 tại trại hè, năm thứ Ba đại học ở Hungary - Ảnh nhân vật cung cấp

SV chúng tôi có nhiều kỷ niệm vui lắm. Có lần nhóm sinh viên Việt Nam ở TP Debrecen đi dự Ngày Hữu nghị của công nhân nhà máy xay xát ngũ cốc ở Karcag. Chúng tôi đàn hát cho công nhân nghe, rồi phát biểu ca ngợi tình hữu nghị. Kết quả lúc chia tay, chúng tôi mỗi đứa được nhận một gói quà trong là mấy gói gạo!

Kỷ niệm một thời với Hungary và những người bạn Hung còn rất nhiều. Tôi đã dự định sẽ trả “món nợ” nghĩa tình với Tổ quốc thứ hai của tôi trong một cuốn hồi ký.

Cuộc đời đầy ắp những chuyện kỳ lạ, ngẫu nhiên mà ta không thể lý giải nổi. Như chuyện Thủ tướng đương nhiệm Hungary Orbán Viktor, Chủ tịch Liên đoàn Thanh niên Dân chủ (FIDESZ, hiện là đảng cầm quyền tại Hungary), thời điểm đó cũng học Luật ở trường ELTE, dưới tôi một năm, và ở cùng Ký túc xá! Đặc biệt là chuyện tôi đã từng là học trò của dịch giả, nhà văn và nhà soạn kịch Göncz Árpád, và hoàn toàn không ngờ sau này nhà văn tuyệt vời ấy trở thành Tổng thống Hungary trong thời gian dài đến 2 nhiệm kỳ (1990-2000); rồi tôi vinh hạnh được Tổng thống và phu nhân nhận là con gái nuôi!

TS Bùi Việt Hoa cùng cha nuôi – Tổng thống Göncz Árpád tại vịnh Hạ Long (mùa xuân 1998)

Đó là vào hè năm 1983, tôi cùng hơn 10 lưu học sinh nước ngoài tham gia vào Trại dịch thuật do Đoàn Thanh niên Cộng sản của Hội Nhà văn Hungary tổ chức tại Mihályi. Göncz Árpád là chủ tịch của Hội đồng dịch Hội Nhà văn Hungary lúc đó, ông đã tham dự và giảng dạy cho chúng tôi trong suốt khoảng 10 ngày của trại.

Trại dịch thuật được tổ chức trong lâu đài Dőry, nằm giữa làng Mihályi, phía nam của Kapuvár, thuộc tỉnh Győr-Moson-Sopron. Chúng tôi sống trong các căn phòng của một tòa lâu đài thời Trung cổ. Thường buổi sáng chúng tôi nghe giảng – hay nói đúng hơn nghe các dịch giả, nhà văn và nhà thơ Hungary nói chuyện về công việc sáng tác của họ. Lớp học, nếu trời đẹp là mấy cái ghế trong công viên cạnh lâu đài, dưới mấy gốc cây cổ thụ, bên cạnh dòng sông Kis-Rába.

Buổi chiều là lúc dành cho sáng tác, ai về phòng người ấy làm việc. Các lưu học sinh tự do chọn các tác phẩm Hung, cố gắng dịch ra tiếng mẹ đẻ của mình. Những vướng mắc trong dịch thuật được đưa ra mổ xẻ sau đó, dưới sự hướng dẫn tận tình của các tác gia Hungary. Göncz kể cho chúng tôi sự nghiệp dịch thuật của mình, những tác phẩm ông đã dịch, những tình huống khó ông đã gặp ở từng tác phẩm và cách ông giải quyết… Những câu chuyện ông kể đã khiến tôi tò mò, và sau này tôi đã tìm đọc những tiểu thuyết, truyện ngắn, kịch… của ông để hiểu hơn về ông – một tài năng lớn của văn học Hung và về một thời kỳ lịch sử.

Tôi cũng đã làm quen với thế giới của tác phẩm “Puszták népe” (Dân vùng thảo nguyên) của nhà thơ Illés Gyula vào thời gian đó. Mới thật hiểu, nước Hung ngoài những thành phố lớn, khu du lịch như Budapest, Debrecen…, còn là những cái làng nhỏ bé, với những người nông dân sống trong các dãy nhà như “nhà tập thể xịn” ở Hà Nội thời bao cấp, sáng dậy từ 4 giờ ra cánh đồng hợp tác, hay cuốc cày trong khu vườn của mình, để rồi 9-10 giờ đã về ngồi ngà ngà bên chai rượu…

Những năm tiếp theo, khi đã chuyển về ELTE học, thỉnh thoảng tôi có gặp Nhà văn Göncz trong các buổi sinh hoạt giữa Hội đồng dịch và các dịch giả văn học tương lai. Bao giờ ông cũng chu đáo, tận tình giảng cho chúng tôi. Sau này, Göncz có kể là ông quý tôi từ những ngày ở trại. Nhiều lúc nghĩ lại, tôi hiểu: tình cảm ông dành cho tôi là tình cảm ông dành cho dân tộc Việt Nam. Số phận đã ưu ái để tôi là người Việt Nam đầu tiên ông tiếp xúc và làm việc. Lúc ấy tôi không biết điều đó, chỉ thấy vô cùng kính trọng ông, và... không dám lại gần.

Dịch giả Bùi Việt Hoa nhận giải thưởng Văn học dịch của Hội Nhà văn Việt Nam (bản dịch sử thi Phần Lan “Kalêvala”) từ Nhà văn Nguyễn Đình Thi – Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam (Hà Nội, xuân 1996) - Ảnh do nhân vật cung cấp

Năm 1990, khi tôi đang đi thực tập tiếng ở Cộng hòa Phần Lan, và bắt tay vào dịch Sử thi “Kalêvala”, thì nghe tin Göncz Árpád lên làm Tổng thống Cộng hòa Hungary. Tôi không hề nghĩ đến việc sẽ liên lạc với ông, vì một khi ông đã giữ trọng trách như vậy, còn đâu thời gian để nhớ đến một cô SV bé con thích rong chơi hơn là ngồi dịch thơ, dịch truyện. Tôi chỉ nói với dịch giả Rácz István (là nghệ sĩ nhiếp ảnh người Hung sống ở Phần Lan), người giúp đỡ tôi trong quá trình dịch “Kalêvala”, là tôi vô cùng kính trọng Göncz Árpád, và nghĩ ông sẽ là một Tổng thống tốt.

Tôi không nghĩ là Rácz lại kể lại những điều đó cho Tổng thống Göncz nghe, trong chuyến thăm chính thức Cộng hòa Phần Lan của ông. Và điều thực sự khiến tôi bất ngờ: Tổng thống Göncz đã yêu cầu trợ lý văn hóa của mình thông qua Đại sứ quán Hungary ở Hà Nội tìm tôi với địa chỉ mà Rácz trao cho. Đó là vào cuối năm 1993.

Tháng 4-1994 bản dịch Sử thi “Kalêvala” dày hơn 800 trang ra mắt bạn đọc Việt Nam. Tôi đã chính thức trở thành đồng nghiệp của Göncz Árpád, điều ông mong mỏi và hy vọng từ những ngày hè 1983, tại lâu đài cổ thơ mộng ở làng Mihályi. Và, với tư cách Tổng thống Hungary, trong chuyến thăm chính thức nước Cộng hòa tự trị Karelia (Liên bang Nga) – nơi được coi là “cái nôi” đã sản sinh ra Sử thi “Kalêvala”, Tổng thống Göncz đã tự hào nói với Tổng thống Karelia rằng chính con gái nuôi của ông đã dịch sử thi này ra tiếng Việt!

Bên cạnh đó, với tư cách là một nhà văn, 15 năm sau, vào năm 2009, tôi cũng có thể coi mình là đồng nghiệp của Göncz khi tác phẩm Sử thi “Con cháu Mon Mân” của tôi với gần 17.000 câu thơ được xuất bản tại Hà Nội.

PV: - Thưa chị, được biết khi Tổng thống Göncz Árpád chính thức thăm Việt Nam năm 1998, chị đã chuyển ngữ tập truyện ngắn “Trở về” (Hazaérkezés) của Göncz, một trong các tác phẩm của ông như một món quà quý, trân trọng chào đón Tổng thống thăm Việt Nam?

TS. Bùi Việt Hoa: - Tổng thống Göncz Árpád có một cuộc đời khá kỳ lạ, theo chính lời ông, đó là một chuỗi liên kết những sự “bắt đầu”. Ông tốt nghiệp khoa Luật đại học Tổng hợp Budapest năm 1944, nhưng để kiếm sống, ông đã phải làm thợ hàn, thợ nguội, rồi kỹ thuật viên nông nghiệp. Đến khi đã trải qua 4 năm đại học Nông nghiệp, tốt nghiệp thì ông lại chuyển qua làm công tác dịch thuật!

Trong lĩnh vực dịch thuật, ông trở nên vô cùng xuất sắc khi trong 20 năm ông đã dịch hơn 100 tác phẩm nổi tiếng của các nhà văn lớn (Hemingway, Faulkner, Styron, Doctorow, Updike, Suasan, Sontag, James Baldwin...). Ông cũng từng là giảng viên văn học Anh, Mỹ của ĐH Tổng hợp József Attila Hungary. Từ những năm 1981-1989, ông là Chủ tịch Hội đồng Văn học dịch, rồi trở thành Chủ tịch Hội Nhà văn Hungary từ 1989-1990, trước khi ông được Quốc hội bầu làm Tổng thống cộng hòa Hungary. Ông được nhận nhiều giải thưởng (giải: Attila József, Wheatland, Anbert Schweitzer, Paul Harris...).

Tập truyện của Nhà văn - Tổng thống Hungary Göncz Árpád do Nhà văn Bùi Việt Hoa chuyển ngữ

Ngoài xuất sắc về văn học dịch, ông còn sáng tác tiểu thuyết, truyện ngắn và kịch. Mỗi tác phẩm của ông đều có những tìm tòi có giá trị trong phong cách thể hiện, trong cách sử dụng ngôn từ. Ranh giới giữa thơ, văn và kịch nhiều lúc như bị nhòe đi. Một truyện ngắn của ông vừa là một tác phẩm văn xuôi, vừa có thể giống như một bài thơ, hay một đoạn văn trong một vở kịch. Trong các sáng tác của mình, ông trau chuốt từng câu từng từ và sử dụng nhiều đến kỹ thuật “câu nửa chừng”. Có nhà phê bình đã nhận xét: “Ngôn ngữ trong các tác phẩm của Göncz Árpád thuộc loại có một không hai trong nền văn học Hungary”.

Tổng thống Göncz Árpád là một nhà văn lớn như vậy, nên vào đầu Xuân 1998 khi Tổng thống cùng phu nhân dẫn đầu đoàn đại biểu cấp cao của Hungary chính thức thăm Việt Nam theo lời mời của Chủ tịch nước Trần Đức Lương, tôi với tư cách là học trò, lại có vinh dự được ông bà nhận là con gái, tôi đã trăn trở tìm một “món quà” thật quý giá để kỷ niệm chuyến thăm thắm tình hữu nghị, mà đặc biệt ông lại rất yêu mến đất nước và con người Việt Nam. Vì vậy tôi đã chọn dịch tuyển tập truyện ngắn của ông chuyển ngữ ra tiếng Việt.

Tập truyện có 10 truyện ngắn, tên là “Những cuộc gặp gỡ”. Nhưng khi chuyển ngữ, thấy “Trở về” là truyện chính, nên tôi chọn làm tên của tập. Nội dung các truyện được Nhà văn viết từ thời thế chiến thứ hai cho đến đầu những năm 1960. Tuyển tập này đã từng được dịch ra nhiều thứ tiếng, trong đó bản dịch ra tiếng Anh đã tái bản nhiều lần. Chính bề dày của cảm xúc, vốn sống phong phú cộng với sử dụng ngôn ngữ điêu luyện của nhiều chục năm làm công tác biên dịch, đã làm nên Nhà văn lớn Göncz Árpád được nhân dân Hung rất yêu quý.

NXB Văn học lúc đó đã ấn hành rất kịp thời. Trong chuyến công du Việt Nam năm 1998, Tổng thống Göncz Árpád đã có mặt trong Lễ ra mắt sách tổ chức tại khách sạn Dawoo. Ông cũng dành thời gian trò chuyện với các nhà văn, nhà thơ Việt Nam và sau đó ký tặng sách. Ông bà cũng dành thời gian đến thăm gia đình riêng của tôi trong một ngõ nhỏ phố nhỏ tại Hà Nội. Câu chuyện này thời đó là độc nhất vô nhị ở Việt Nam, nên xung quanh nó có nhiều chuyện vui lắm (cười).

PV:- Chị có thể nói thêm về mối thâm tình của gia đình chị với gia đình Tổng thống Göncz Árpád? Hay ấn tượng gì đối với ông?

TS. Bùi Việt Hoa: - Những năm trước 2000, đi lại quốc tế còn khá khó khăn, chúng tôi ít có dịp thăm ông bà nhiều, chủ yếu viết thư. Mà cũng thư gửi qua đường bưu điện chứ không dùng internet. Vợ chồng tôi rất trân trọng lưu giữ nhiều bức thư của ông bà viết cho chúng tôi.

Năm 1995, sau một năm học tập và làm việc tại Cộng hòa Phần Lan, trên đường về nước, chúng tôi đã ghé qua Budapest thăm ông bà. Lúc đó ông vừa tái đắc cử Tổng thống nhiệm kỳ thứ 2. Ông bà đưa cả nhà chúng tôi cùng đi thăm lại trại dịch thuật, nơi tôi từng là cô SV nhỏ bé gặp ông ở đó; rồi ông đưa vào tham quan tòa nhà Quốc hội, vào hẳn cả dinh Tổng thống. Con gái của tôi mới lên 2 tuổi đã được ông cho ngồi vào ghế Tổng thống... Ông bà vui lắm, chu đáo, cẩn thận, quan tâm người khác từng chút.

Gia đình TS Bùi Việt Hoa thăm Tổng thống Hungary Göncz Árpád tại ngôi nhà nghỉ của ông bà ở Balaton (Hungary) mùa đông 1995

Trong thời gian 1999-2002, tôi làm tiến sĩ và chồng tôi (TS Võ Xuân Quế) dạy tiếng Việt ở đại học Tổng hợp Budapest là những năm gia đình chúng tôi được gần gũi ông bà nhiều hơn. Chính ông là người đã cùng với nguyên đại sứ Hungary tại Việt Nam (1996-1999), Jelen Janos, đã vận động cho việc thành lập Trung tâm Đông Nam Á với lớp dạy tiếng Việt và Văn hóa Việt Nam ở Đại học Tổng hợp Budapest vào năm 1999. Kể từ đó đến nay, tiếng Việt vẫn được tiếp tục dạy ở trường Đại học này.

Đến khi chuyển sang làm việc tại Phần Lan chúng tôi cũng một đôi lần sang được Budapest thăm ông bà. Mỗi một lần gặp lại là một lần vui, ông bà thật sự là ông bà của hai con gái tôi. Chỉ tiếc năm 2015 ông mất, chúng tôi không qua dự đám tang ông được. Năm sau cả gia đình chúng tôi mới sang viếng mộ ông và thăm bà được.

Hè 2002 gia đình con gái nuôi Bùi Việt Hoa qua thăm bố mẹ nuôi Göncz Árpád tại nhà riêng của ông bà tại quận II Budapest. Ngày 10/2/2022 mới đây, trong Lễ kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Nhà văn, Quỹ Göncz có tổ chức Triển lãm ảnh trước nhà, và Thư viện của ông bà được mở cửa đón mọi người vào thăm quan

Khi thắp hương, chúng tôi thực sự xúc động và rất ấn tượng cúi đầu tưởng nhớ người Thầy, Nhà văn lớn, vị Nguyên thủ quốc gia mà phần mộ hết sức khiêm nhường, bình dị, nhỏ bé, theo đúng mong muốn của ông. Bởi vậy chúng tôi càng thêm kính trọng ông.

Sau khi ông mất, mặc dù tuổi đã cao, sức khỏe yếu, song thỉnh thoảng bà Göntér Zsuzsanna vẫn tự viết thư tay cho chúng tôi. Tiếc rằng năm 2020, bà đã ra đi và yên nghỉ cạnh bên ngôi mộ đơn sơ của cố Tổng thống. Nhưng với gia đình tôi, vẫn thấy như ông bà còn đây, ríu rít bên nhau, ân cần với mọi người...

Ngôi mộ khiêm nhường của cố Tổng thống Hungary Göncz Árpád và Phu nhân

PV: - Cảm ơn TS Bùi Việt Hoa về cuộc trò chuyện rất thú vị này! Chúc chị và gia đình nhiều niềm vui, hạnh phúc và tiếp tục là nhịp cầu nối văn hóa Việt Nam với Hungary và Phần Lan!

Trần Thu Hằng

(Tầm Nhìn-18.03.2022)