Lược sử Thế giới (2)

Quyển 2: Châu Âu thời Trung cổ 

Thời kỳ Đế quốc La Mã suy tàn là giai đoạn bắt đầu 1 thời kỳ khác của lịch sử châu Âu: Thời kỳ Trung cổ.

Từ 1 ngọn đuốc soi sáng châu Âu, La Mã trở nên suy yếu vào thế kỷ 5, lúc đó bộ tộc Germain tràn vào xâm chiếm vùng Tây La Mã, sau đó là các bộ tộc du mục man rợ khác. 

Dân chúng trong thời kỳ hỗn loạn chen chúc trong những vùng đất bị chia cắt nằm trong tay các lãnh chúa, nơi nhà vua mất hết uy quyền. Các pháo đài được xây dựng khắp nơi là nơi ẩn náu của mọi người khi có giặc tới cướp phá.

Dần dần, xung quanh những pháo đài và các vùng lân cận hình thành những khu kinh tế, vh của những thành thị phát triển kỹ nghệ. Từ đó xuất hiện 1 tổ chức xh mới: chế độ phong kiến.

Sống trong thời loạn lạc, con người chỉ biết đánh giết và thôn tính lẫn nhau, hầu như nơi nương náu cuối cùng của dân chúng là những giáo đường vì chỉ có giáo hội còn đủ sức đương đầu với các lãnh chúa. Và như thế, càng ngày uy quyền của Ki-tô giáo càng tăng lên. Giáo hoàng trước kia chỉ là người đại diện tối cao của tôn giáo, uy quyền chỉ trong phạm vi cộng đồng giáo dân, nhưng khi đất đai bị xâm lấn, vua chúa ko được tôn trọng thì Giáo hoàng nhân cơ hội này đã tranh giành quyền lực với các vua chúa.

Cùng với những thành thị phát triển với thành phần thương nhân và thợ thủ công, những cuộc thánh chiến/thập tự chinh cũng làm cho kỹ nghệ thương mại tiến triển, gia tăng sức mạnh cho lực lượng ở các thành thị (sau này cấu thành tầng lớp thị dân mà tiêu biểu là giai cấp tư sản). Đây chính là sức mạnh chính sẽ tiêu diệt chế độ phong kiến của các lãnh chúa.

Sau khi thuốc súng được phát minh ở Trung Hoa, trong tay người châu Âu, nó được nghiên cứu để áp dụng cho pháo binh và bộ binh. Với sức mạnh mới này, cục diện cuộc chiến đã ngả về phía lực lượng thuộc phe ủng hộ chính quyền quân chủ TW tập quyền.

Sau thế kỷ 11, kinh tế châu Âu bắt đầu thay đổi, nông nghiệp ko còn lạc hậu như trước và kỹ nghệ cũng phát triển hơn. Thương mại cũng theo đó tiến triển. Từ thế kỷ 12, nhờ những ngọn hải đăng ven biển, nhờ địa đồ và la bàn và những cải thiện trong việc đóng tàu nên việc buôn bán đường biển cũng phát triển mạnh như trên bộ. Các thương cảng ở Pháp, nhất là ở Đức và Ý phát đạt rất nhanh. Ở vùng Địa Trung Hải công cuộc thương mại rất sầm uất và có vai trò quan trọng trong việc thông thương với phương Đông. Trong đó, phải kể đến Gènes và Venise là 2 đô thị phát triển rất nhanh và là những trung tâm thịnh vượng nhất. 

Vai trò của giai cấp thị dân thời này trong sự tiến hóa của xh quan trọng vô cùng. Nhờ họ mà lịch sử phương Tây vượt qua giai đoạn phong kiến để tiến tới giai đoạn tư bản hùng cường. Vì thiếu giai cấp này mà phương Đông đứng mãi 1 chỗ để rồi chịu lệ thuộc phương Tây.

Quyển 3: Thời Cận đại (1453-1789)*

Cuối thời Trung cổ, chính sách phong kiến ở châu Âu đã gây trở ngại cho sự phát triển thương mại và kỹ nghệ. Đây là vấn đề dẫn đến sự xung đột giữa giai cấp tư sản và tầng lớp quý tộc.

Ban đầu, phía tư sản đòi quý tộc nhường cho họ quyền tự trị. Ko chỉ đòi tự trị trong các thành thị, họ còn phải thống nhất quốc gia để tạo cơ hội phát triển cho thương mại và kỹ nghệ. Họ ủng hộ các vua và hoàng đế để đánh bại các lãnh chúa, tập trung quyền bính vào tay các chính quyền quân chủ TW.

Thế kỷ 14, ở Tây Âu các quốc gia quân chủ đã được củng cố; ở Trung Âu, bóng tối phong kiến còn bao phủ nhưng mầm mống quân chủ đã hình thành trong các quốc gia ở đây, dưới ảnh hưởng của Tây Âu tinh thần này ngày càng phát triển; ở Đông Âu, hình thức quốc gia chưa rõ nét, nhưng con đường tiến hóa của Tây Âu đã mở, sớm hay muộn Đông Âu cũng theo con đường ấy mà đi.

Đến thế kỷ 17 thì chế độ quân chủ Tây Âu già cỗi, chế độ quân chủ Trung Âu và Đông Âu đã phát triển lớn mạnh. Thời kỳ Cận đại là lúc các quốc gia này tranh đấu với nhau để mở mang bờ cõi và chiếm ưu thế trên lục địa và trên biển. Từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 18, các cuộc chiến xảy ra ko dứt, nhất là giữa 2 cường quốc Pháp - Anh.

Đến đây, lịch sử đã bước tới 1 khúc quanh mới bởi quyền lợi kinh tế đã lọt vào tay giai cấp tư sản, họ chỉ chưa nắm được quyền về chính trị.

Trong thời Trung cổ, họ ủng hộ chế độ quân chủ, nhưng để đi tiếp con đường đã mở, họ tiếp tục đấu tranh với các vua và hoàng đế để giành chính quyền về tay mình.

Những cuộc cm đã nổ ra, sự thành lập chế độ đại nghị ở Anh, cuộc cm ở Mỹ cùng bản Tuyên ngôn Độc lập chứng tỏ cuộc chiến đã tới hồi quyết liệt, và kết quả là chế độ quân chủ bị giai cấp Tư sản đánh bại.

Thời kỳ này, nước Pháp là trung tâm văn minh của châu Âu. Đế quốc Pháp đi theo con đường của Anh đã phát triển về mọi mặt, từ vh, khoa học đến cm về tư tưởng. Họ dẫn đầu châu Âu và kéo theo các phong trào cải cách ở Trung Âu và Đông Âu (Phổ, Áo, Nga). Các kts thực hiện khắp châu Âu những công trình kiến trúc mới, loại bỏ các thành trì phong kiến để thể hiện nghệ thuật cổ điển theo lối Pháp, nhất là ở các tp như Vienne,  Berlin, Saint Petersburg.

Cuộc Cách mạng Pháp mà người ta mệnh danh là "Cách mạng châu Âu" xảy ra năm 1789 mở màn cho 1 thời kỳ lịch sử mới: Thời Hiện đại.

Quyển 4: Thời Hiện đại (Từ cuộc Đại cách mạng Pháp năm 1789 đến sau này)

Trong cuốn Sapiens - Lược sử loài người, Harari viết: "Nếu chương này** được viết vào năm 1945 hoặc 1962, nó có thể sẽ mang tới thông điệp bi đát hơn nhiều. Vì được viết vào năm 2014, nên chương này chọn một cách tiếp cận tương đối vui vẻ hơn về lịch sử hiện đại."

Bộ sử của 2 tác giả Nguyễn Hiến Lê và Thiên Giang biên soạn xuất bản năm 1955 với những tư liệu được thu thập từ những cuốn sách được viết trước đó nên chỉ giới hạn ở nửa đầu của thế kỷ 20. Đến nay, các diễn biến đang diễn ra với tốc độ chóng mặt, khó lường. Vì vậy, Thời Hiện đại ở đây là phần chưa cập nhật cho đến nay, phần mới nhất sẽ do các nhà nghiên cứu sau chúng ta ghi lại.

------------

Có thể nói: Lịch sử Hiện đại là lịch sử của Cách mạng, đúng hơn, chúng tôi phải nói là lịch sử của Khoa học.

Hầu hết những cuộc cm từ 1789 đến nay và chính sách đế quốc với những ảnh hưởng tai hại của nó, tức những cuộc chiến tranh thuộc địa, phản đế, đại chiến, đều là kết quả gần hay xa của sự phát triển khoa học.

Khoa học đã làm tăng năng lực của loài người, 1 nhà bác học Mỹ đã tính: nếu ko có máy móc mà muốn làm hết những công việc loài người làm được ngày nay, thì phải với 1 dân số đông gấp 40 lần dân số hiện tại trên Trái Đất.

Khoa học giúp chúng ta sung sướng hơn, hiểu biết nhiều hơn, kết nối mật thiết với nhau hơn (tuy cảm xúc ko như trước). Chúng ta có thể ngồi 1 nơi mà nghe tiếng hát của các danh ca trên thế giới, thấy các sự kiện xảy ra ở khắp nơi, chúng ta được ăn nhiều của ngon vật lạ, trang phục đẹp và thích hợp, đi lại ko mất nhiều sức lực và thời gian, truyền tin nhanh chóng hơn v.v.

Khoa học cũng thay đổi đời sống tinh thần của chúng ta. Tôn giáo, gia đình dần dần kém thiêng liêng; những tư tưởng dân chủ và xh xuất hiện và lan truyền rất nhanh. Tới quan niệm quốc gia cũng bị thu hẹp, nhân loại đã nghĩ đến đời sống quốc tế. LHQ sau Thế chiến 2 tuy còn yếu ớt, ko đủ uy quyền để giải quyết những vấn đề lớn của thế giới, song cũng đã là những thử nghiệm để hướng tới 1 sự đoàn kết chặt chẽ giữa các dân tộc với nhau.

Nhưng nhân loại còn nhiều vấn đề gay go này nữa, cũng do khoa học gây nên:

Cuộc sống trong các văn phòng hoặc công xưởng tại các đô thị ko được tự nhiên, có hại cho sức khỏe và tinh thần, tính cách con người. Cần tổ chức lại sao cho việc sử dụng được máy móc mà ko bị lệ thuộc như nô lệ của chúng.

Về chính trị, ngay cả những nước tự hào là dân chủ nhất, người dân vẫn chưa có nhiều quyền. Vài ba năm mới được bỏ phiếu 1 lần, vấn đề gì cũng do những người đại diện cho mình giải quyết mà hạng người này thường thiếu tinh thần và đạo đức phục vụ quần chúng. Tại nhiều cường quốc, họ là tay sai của bọn tài phiệt và bọn này lung lạc chính phủ, giật dây trong bóng tối. Những tự do căn bản của con người mặc dù đã được cách mạng Mỹ, cách mạng Pháp và LHQ long trọng tuyên bố, vẫn chưa được bảo đảm, ngay tại những nước văn minh cũng vậy.

Các cường quốc phải bênh vực, hỗ trợ các dân tộc nhược tiểu, tiêu diệt chính sách đế quốc đi thì nhân loại mới có thể hạnh phúc, chiến tranh mới có thể chấm dứt.

Về kinh tế, phải điều khiển và kiểm soát chặt chẽ sức sx để nhân loại có đủ những sản phẩm cần thiết mà ko lãng phí vào những thứ xa xỉ, để kinh tế ko chịu nạn khủng hoảng, hạn chế tình trạng thất nghiệp là hậu quả của những vấn đề này.

Với thành quả có được, cần phân phối sao cho ko có kẻ bị thiếu thốn, đói khổ. Những sáng kiến, hy sinh phải được khuyến khích mà sự bóc lột thì nhất định phải tận diệt.

Con người đã có những tiến triển trong lịch sử của mình từ 500 năm qua. Đặc biệt tiến mạnh nhất trong khoảng 2 thế kỷ nay, từ khi khoa học bắt đầu phát triển. 200 năm so với dĩ vãng nửa triệu năm (từ khi loài người xuất hiện) và tương lai hàng chục, hàng trăm triệu năm, thực là chẳng đáng kể gì.

Nếu chỉ tồn tại nửa triệu năm nữa, loài người sẽ tiến tới đâu, ko ai có thể tưởng tượng nổi. Với câu hỏi: "Chúng ta từ đâu tới?" đã được các nhà bác học giải đáp 1 cách gần thoả mãn. Nhưng còn câu hỏi: "Chúng ta sẽ đi tới đâu?" thì vẫn còn nguyên vẹn.

Tuy nhiên, chúng ta đã trở nên thông minh, đã ngự trị muôn loài, chiến thắng cả Hóa công thì lẽ nào ko giải quyết được vấn đề sinh tồn và hạnh phúc của mình.

Chúng ta đang sống trong thời kỳ khủng hoảng, tương lai mù mờ chỉ vì khoa học mới xuất hiện. Nên chúng ta chưa thể tìm ra cách sử dụng nó sao cho thật hiệu quả để nó phục vụ chúng ta đi đến tương lai theo con đường mà chúng ta mong muốn.

Sài Gòn 1955

(*): Thật ra giữa thời Trung cổ và Cận đại ko có ranh giới rõ ràng. Trung cổ ko hoàn toàn tối tăm do kinh tế, vh bị bóp nghẹt trong lãnh địa của các lãnh chúa. Thế kỷ 13, nền kinh tế châu Âu đã có những biến đổi và sinh hoạt vật chất lẫn tinh thần của con người cũng biến đổi theo. Giai cấp quý tộc ở nhiều trung tâm thương mại quan trọng bị giai cấp tư sản lấn át, nhiều trào lưu tư tưởng được phát động, nhiều đại học đường mở cửa đón tiếp tinh thần ham muốn tự do, tiến bộ. Trong nhiều xh như thế phảng phất 1 luồng gió mới, thúc giục con người thoát khỏi ranh giới của quốc gia phong kiến để cùng tiến tới 1 hình thức xh cao hơn.

Chính nhờ cái tinh thần ấy mà thời kỳ Phục Hưng xuất hiện!

(**): Cuộc cách mạng lâu dài (nguyên văn của người dịch: "nó có thể sẽ mang phong cách bi thảm hơn nhiều.")

(Ghi lại từ Lịch sử Thế Giới của Nguyễn Hiến Lê và Thiên Giang)