Nhân quả và logic
1. Nhân quả là một trong những quy luật quan trọng mà chúng ta cần nắm vững và thực hành suốt đời. Tuy vậy, chúng ta thường thần thánh hóa hoặc đơn giản hóa nó rồi sa vào ngụy biện để áp dụng sai.
2. Chúng ta có thể tiếp cận nó từ phương diện tâm linh "ác giả ác báo", "đời có vay có trả", "tạo nghiệp", "oan gia trái chủ", "duyên nợ tiền kiếp",... Nhìn chung đó là một thứ luân lý mà tôn giáo dựng lên để an ủi và quản lý tín đồ. Những tai bay vạ gió không giải thích được thì cho đó là ý chúa hoặc do nghiệp từ kiếp trước hãy nhẫn nhục mà chịu.
3. Tôi không phản đối lựa chọn niềm tin của người khác, nhưng tôi không lựa chọn cách giải thích như thế. Chỉ bởi vì, tôi có một công cụ là logic. Logic được sử dụng, chuẩn hóa và hệ thống hóa thành các quy tắc đơn giản bởi các triết gia Hy Lạp từ cách đây 2500 năm trở thành công cụ cho tư duy và khoa học.
4. Ở Trung Quốc, tới thế kỷ 17, các giáo sĩ phương Tây mới truyền phép suy luận logic cùng với khoa học, toán pháp, lịch pháp. Người Trung Quốc phiên âm và gọi nó là la tập học, coi là một bí kíp thần bí như võ học Ba Tư. La tập là phiên âm của chữ logic, đọc theo giọng Bắc Kinh lơ lớ như "lâu chịch", người phương Tây có thể nghe ra là logic.
5. Tuy vậy, họ cũng không thực hiểu nó một cách sâu sắc vì nó quá đơn giản nhưng khác biệt với cách suy luận dựa trên âm dương ngũ hành, quái quẻ dịch rắc rối. Vì thế, mãi đến đầu thế kỷ 20, các nhà tư tưởng như Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu mới học lại và du nhập logic từ người Nhật với cái tên là luận lý học. Người Nhật tất nhiên học mót lại từ phương Tây và họ có công chế ra các thuật ngữ gốc Hán Nhật cho các tri thức tân học. Chỉ như vậy cũng đủ làm họ trở thành một dân tộc phát triển và cường thịnh.
6. Chúng ta hoàn toàn có thể sử dụng logic để tiếp cận nhân quả. Tuy vậy, ngày nay chúng ta hay áp dụng logic một cách thô sơ và nhầm lẫn nhân quả với phép suy luận kéo theo. A suy ra B, thường bị nhầm thành A là nguyên nhân B là kết quả một cách vụng về, dẫn đến nhiều hệ quả sai làm tràn lan trong xã hội. Dựa trên kinh nghiệm tử những lớp logic thực hành tôi đã dạy cho người lớn và trẻ em, có lẽ chúng ta phải để thời gian phân tích vấn đề này và thực hành thật kỹ để tẩy rửa những ô uế tư duy do sai lầm này gây ra.
7. Nhân quả là việc 2 sự kiện A và B trong đó sự kiện A xảy ra ở một thời điểm trước tạo điều kiện để xảy ra sự kiện B ở thời điểm sau. Chúng ta có xu hướng tìm quy luật, giải thích hiện tượng tự nhiên, xã hội, kinh tế, tâm lý, nhận thức bằng quan hệ nhân quả. Toàn bộ tri thức của con người là tìm nguyên nhân và kết quả của các hành động, sự kiện.
8. Tuy vậy, chúng ta cần làm rõ mô tả ngắn gọn ở trên để tránh suy diễn sai lầm. Thế nào là "tạo điều kiện" hay nói cho đúng là "gây ra"? Tức là nếu A xảy ra thì B bắt buộc xảy ra. Nếu A không xảy ra thì sao? B vẫn có thể xảy ra do một nguyên nhân khác. Hoặc không xảy ra. Chẳng hạn tôi có thể làm rơi chiếc cốc thủy tinh xuống đất làm nó vỡ, và là nguyên nhân gây ra vỡ cốc, nhưng cốc có thể vỡ do nhiều nguyên nhân khác. Không cần thiết phải có tôi chiếc cốc mới vỡ. Mà có thể do con mèo, động đất hay anh A xô bàn ghế. Nói một cách khác tôi làm rơi là điều kiện đủ để cốc vỡ, không phải là điều kiện cần.
9. Chúng ta hãy lập bảng giá trị của nhân quả cho 2 sự kiện A và B, với giá trị 1 là đúng (xảy ra) và 0 là sai (không xảy ra), căn cứ vào những gì chúng ta đã nói ở trên
A B A gây ra B
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Bảng giá trị này giống hệt bảng giá trị của phép toán logic A--> B (A suy ra B).
10. Tuy vậy, nếu nói nhân quả chính là suy luận logic thì lại là một sai lầm (tai hại ở chỗ là sai lầm này khá phổ biến và chết người khi áp dụng trong kinh tế, xã hội, chính trị và đạo đức mà chúng ta có thể lấy muôn vàn ví dụ). Chúng ta hãy lấy một ví dụ đơn giản ít gây tranh cãi về quan điểm:
Sự kiện A: Việt Nam vô địch AFF Cup 2024
Sự kiện B: Việt Nam thắng Malaysia ở bán kết.
Tất nhiên, chúng ta không cần biết kết quả bán kết vẫn có thể suy ra Việt Nam ắt phải thắng Malaysia, tức là A--> B. Tuy nhiên, không thể nói sự kiện A là nguyên nhân, sự kiện B là kết quả vì A xảy ra sau. Thậm chí B cũng không thể là nguyên nhân, nếu Việt Nam thua ở chung kết sẽ không thể vô địch.
11. Như vậy, suy luận nhân quả là trường hợp riêng của suy luận logic, nếu thỏa mãn thêm trật tự thời gian. Chúng ta có thể nhận thấy về mặt ngôn ngữ, các mẫu câu phức hợp "Nếu A thì B", "Từ A, suy ra B", "Bởi vì A, nên ta có B",..... đều là cách biểu thị bằng lời phép suy luận A--> B. Chính do có nhiều cách biểu thị ngôn ngữ như vậy mà trẻ em bị rối khi học hình học.
12. Chúng ta hãy hiểu một cách trực giác bảng giá trị chân lý
A-->B. Hai dòng đầu là hiển nhiên. Nếu A đúng thì suy luận đúng sẽ dẫn đến kết quả đúng, suy luận sai dẫn đến kết quả sai. Điều khó hiểu một chút là tại sao giả thiết sai suy luận đều đúng với mọi kết quả. Thực ra, ý nghĩa của nó là "nếu giả thiết sai thì kết quả nào cũng có thể có được với suy luận đúng". Đây chỉ là một quy ước cho lý luận. Chúng ta có thể sử dụng sơ đồ Venn để biểu thị phép suy luận bằng một vòng A nằm trong vòng B. Nếu một phần tử x nằm trong A đương nhiên nó sẽ nằm trong B, nếu bạn nói x không nằm trong B thì chắc chắn lý luận của bạn sai. Nếu x không nằm trong A, bạn có quyền nói x nằm trong B hoặc không nằm trong B và không có gì sai về lý luận (thực tế thì có thể sai hoặc đúng). Logic chính là quy tắc nói lên quyền suy luận, chứ không phải thực tế.
13. Mục tiêu của chúng ta là tìm quan hệ nhân quả, nhưng do thiếu thông tin, chúng ta cần sử dụng logic là một quy tắc suy luận rộng hơn. Chẳng hạn, chiếc cốc vỡ là điều kiện cần để chúng ta tiến hành điều tra liệu có phải là bạn X nào đó làm vỡ. Tuy vậy trong thực tế, chúng ta vẫn thường ngụy biện về việc bạn X có khả năng làm vỡ cốc khi chiếc cốc chưa vỡ.
14. Lý luận thì đến đây là rõ ràng nhưng thực ra chúng ta mới chỉ tưởng như vậy. Nếu không thực hành, trong thực tế áp dụng vẫn sai như thường bởi chúng ta sống trong một nền văn hóa cảm tính, coi thường lý trí, trọng thực hành, khiếp sợ kết quả, nên tràn ngập ngụy biện. Hãy thực hành chỉ ra các ngụy biện hàng ngày cũng đủ mệt nhưng đáng hơn là cầu cúng may rủi.
Nguyễn Ái Việt (DEBRECEN.vidi72)
No comments:
Post a Comment