Nghĩ về Nhà và người

Ai cũng có phong cách/style. Phong cách của một người cũng như tướng mạo, được định hình dần dần từ cái phong cách hình thể cha sinh mẹ đẻ pha trộn/mix với cái phong cách du nhập/lai căng từ nhiều nguồn... Nếu là người giỏi biến hóa thì cũng đa dạng như tắc kè vậy.

Với riêng tôi, phong cách nào làm người ta cảm thấy thoải mái/không mệt mỏi là thích hợp nhất. Nó thuộc về những gì đến một cách tự nhiên, chân thật, không màu mè/kiểu cọ và mất công "diễn" nhiều.

Một phong cách khác thuộc về nguyên tắc đối nhân xử thế là "Đi với bụt mặc cà sa, đi với ma mặc áo giấy" đòi hỏi phải sành sỏi/lõi đời, trải nghiệm đầy mình, mới thể hiện được.

Phong cách của nhiều người giống nhau hình thành truyền thống chung. Nhỏ thì trong 1 group, lớn hơn thì thành truyền thống của 1 vùng, 1 quốc gia thậm chí của một châu lục. Nó xuất phát từ cuộc sống gắn liền với tự nhiên/đặc điểm vùng miền, rồi biến đổi theo tín ngưỡng/văn hóa và du nhập từ những nền văn hóa khác...

Cái gọi là phong cách VN, thuần Việt bây giờ là gì? Chẳng lẽ là vay mượn? Dù người Việt tự ví mình là "tre", là "sen" hay "lúa" thì cốt lõi vẫn là cái đặc tính bắt nguồn từ cái gì, khi nào, nó ra sao, lại như một mớ bòng bong - nhập nhằng đủ thứ ba lăng nhăng chẳng ra thể thống gì cả.

Nói gì thì nói, "cái áo không làm nên thầy tu", nhưng phong cách Âu hóa vẫn giữ vai trò chủ đạo theo làn sóng "khai hóa" của thực dân Tây Âu. Nó tràn lan như sóng biển khắp các đại lục và cả những hòn đảo giữa biển khơi. Cuốn đi tất cả những gì cũ kỹ/lạc hậu, bào mòn/phá hủy những truyền thống lâu đời và biến đổi cả con người. Vì thế mà ngay cả nhà cửa là thứ gắn liền với đời sống con người cũng được dân ta đúc kết lại trong những giá trị lớn đã được thừa nhận/tiêu chuẩn hóa trong kết luận: "Ở nhà Tây, ăn cơm Tàu, lấy vợ Nhật".

Tâm lý "sính ngoại" này từ đâu mà ra? Cái nhà của Tây làm sao ở được? Nó là công trình của dân xứ lạnh, làm sao thích hợp với xứ của Thị Nở & Chí Phèo? Nói riêng về cái đẹp mỹ thuật thì chắc chắn những công trình bản xứ ở châu Âu là tuyệt mỹ không có gì để bàn. Nhưng để ở thì chắc phải là những công trình đã được xử lý/nhiệt đới hóa (kiến trúc thuộc địa - style indochinois) tùy đặc điểm từng vùng/miền khí hậu khác nhau của VN nói riêng chăng?

Ngoài những dinh thự to lớn, tôi vẫn nhớ những căn biệt thự Tây với những bức tường màu ve của những năm 60s ở khu Ngoại giao, Ba Đình (HN). Nằm giữa những con đường rợp mát cây xanh, chúng thật sự tạo nên một phong cách khác hẳn những khu phố trơ trụi nổi tiếng của người Việt, với chuẩn mực/level cao hơn về tiêu chuẩn, cả về thiết kế và phong cách. Mà phong cách là một câu chuyện dài từ thời thực dân châu Âu, khi đã thống trị toàn thế giới và kết tinh những gì là tinh hoa từ văn hóa, khoa học & kỹ thuật của nhân loại để trở thành phong cách điển hình cho nền văn minh của Trái Đất cho đến nay.

Nhà ở là công trình mang phong cách của chủ nhân - in đậm hoặc mờ nhạt là do người ta quan niệm như thế nào về căn nhà của mình, bề ngoài của nó toát lên phong cách của con người sống bên trong. Tôi không nói đến những gì làm sai, phá vỡ cảnh quan, thiết kế không đến nơi đến chốn, màu mè kiểu cọ, rởm đời như "râu ông nọ cắm cằm bà kia". Những phong cách mất gốc, lăng nhăng tán loạn khắp nơi ấy bao lâu nay đã làm xấu cái xứ ta. Chỉ nói đến những gì mà người Việt tự làm, tự sáng tạo cho xứng với cái thời đại này, khi mà VN từ trên "đỉnh cao của nhân loại" rớt xuống và vỡ tan thành hàng nghìn mảnh như bây giờ (không phải như vệ tinh hết "đat" mà vì mất đà/không cất cánh nổi, đâm đầu xuống đất).

Thế nên, đành phải làm công trình cho một giấc mơ từ những gì gần như "không thuộc về bản xứ" vì chúng ta có quá ít giá trị và tiêu chuẩn kiến trúc như người Nhật, người Ấn Độ, thậm chí là người Thái trong cùng khu vực với nhau. Chúng ta có thể tự hào với biểu tượng của một Khuê Văn Các hay Chùa Một Cột, cũng có thể là Cột Cờ. Nhưng nếu phải lựa chọn, có lẽ phải vay mượn rất nhiều mới ra được cái cốt cách mong muốn. Nếu có, thì cái gì thuộc về chuẩn mực của VN chỉ nằm trong những chi tiết vụn vặt, đơn sơ và nhỏ bé, khó mà có được một phong cách cốt lõi cho kiến trúc đặc thù, đậm chất VN cho toàn khu.

Chỉ nêu 1 ví dụ liên quan đến biểu tượng "sen". Cái logo của Vietnam Airlines (VNA) cũng nói lên bản chất "nhỏ bé" về sức sáng tạo của người Việt. Dù đã xác định được lựa chọn độc đáo là "hoa sen", nhưng phải nhờ người nước ngoài thiết kế mới nâng lên thành 1 biểu tượng mang tầm vóc quốc tế (chỉ nói về nhận diện chứ chưa nói đến chất lượng phục vụ của hãng này) so với cái logo "cò bay qua Mặt Trăng" (1990) chưa đủ tầm quốc gia (là "đồ" vay mượn) cũ. Đó là sự thấp kém/hạn chế thuộc về bản chất. Cái đó cũng kìm hãm nhiều thứ khác, chẳng riêng gì trong lĩnh vực quy hoạch/kiến trúc nói riêng. Logo "sen vàng" (xuất hiện lần đầu tiên trên bầu trời từ ngày 20.10.2002) đã hoàn toàn chinh phục tôi. Cảm ơn những người VN trong Ban dự án thiết kế/chọn biểu tưọng đã đắn đo sàng lọc từ các biểu tưọng cây tre, cây lúa, mặt trống đồng… và giao cho hoạ sĩ người Mỹ gốc Nhật Victor Kubo (người từng thiết kế biểu tượng cho các hãng hàng không quốc tế như Air China, Japan Airlines, Thai Airways…) thực hiện (Chương trình thay đổi biểu tượng mang tầm chiến lược này đã được VNA liên kết với nhà cung cấp máy bay Boeing tài trợ kinh phí thông qua hãng quảng cáo nổi tiếng của Mỹ Peck Communication).

Tôi không đủ thời gian để có thể làm 1 chuyến khảo sát/ghi chép tất cả những gì hay/đẹp trên toàn cõi VN để có thể đưa ra 1 bộ sưu tập đầy đủ về diện mạo đặc sắc trong kiến trúc của người Việt. Nên chỉ làm những gì đã biết, đã nổi tiếng được thực dân Pháp và người nước ngoài phải chú ý đến thôi.

*

*    *

Trước mắt, nếu Lê Minh cũng đồng tình thì bước đầu là những công trình cho các sinh viên từng là lưu học sinh ở Hungary, những người bạn chí thân muốn lưu lại cùng nhau trên vùng đất Khánh Hòa - Nha Trang trong một khung cảnh mang phong cách được chọn cho mình chứ không phải của những người khác. Nó có chất lãng mạn của một thời sinh viên đẹp đẽ pha trộn với những gì đích thực phải lựa chọn, không phải những mơ mộng để sống sót với thực tại mà phải gồm những gì giúp chúng ta trở lại với "igazi élet" đã trôi qua - một thời trên đất Hung.

Muốn vậy, các công trình được xây dựng ở đây phải được tích hợp từ những lựa chọn phong phú để có thể tạo được những căn nhà dễ thương (nice) với những không gian được xử lý một cách tao nhã và tinh tế đến từng chi tiết.

Thời gian để biến giấc mơ trở thành hiện thực không thể là viển vông, nó phải được xác định từ bây giờ trong thời gian ngắn nhất, chỉ là vài năm từ thiết kế đến thi công/hoàn thành công trình. Có lẽ là từ khi Lê Minh chọn trở thành "địa chủ" trên mảnh đất bây giờ là của anh ấy và con trai, quyết định sẽ sống như những người nông dân trong trang trại của mình, gắn bó với vườn tược và chăn nuôi, tự cung tự cấp hầu hết những gì có thể nuôi/trồng (nếu phải lệ thuộc vào những gì từ bên ngoài thì càng ít càng tốt).