PHỨC CẢM THUA KÉM, PHỨC CẢM TỎ ƯU THẾ và MỘT DÂN TỘC TRẺ CON (*)

 Quốc Khánh: Một tiểu luận về tâm lý học cộng đồng và xu hướng xử sự của người Việt.

Nguyen Tuan | 9•5•2021

Các bạn đã bao giờ cảm thấy lăn tăn khi nghe các chính trị gia phát biểu những cụm từ như 'Việt Nam anh hùng', 'Việt Nam không kém ai', 'Việt Nam vinh quang', 'Thủ đô ngàn năm văn hiến', 'Lãnh tụ XYZ vĩ đại', v.v... chưa? Tôi đã tự đi tìm nguồn cội của những dụng ngôn này, và thấy rằng đó là triệu chứng của những hội chứng tâm lý có tên là 'Inferiority Complex' (Phức cảm Thua kém) [1] và 'Superiority Complex' (Phức cảm Tỏ ưu thế) [2]. 

Từ sau năm 1975, tôi (và nhiều người miền Nam khác) rất ngạc nhiên với cách nói mới mang đầy tính ngoa ngôn của giới lãnh đạo. Hễ nói đến Việt Nam là phải có thêm ‘anh hùng’; hễ viết về lãnh tụ thì phải ‘vĩ đại’; hễ Hà Nội là ‘ngàn năm văn hiến’; hễ chiến thắng là phải ‘vinh quang’; hễ viết về đối phương là ‘bè lũ’, là ‘bán nước’, v.v...

Lúc đó tôi còn chưa biết những cách nói thậm xưng đó xuất phát từ đâu. Sau thì tôi biết đó cũng là cách nói rất phổ biến ở Liên Xô, Trung Quốc, Bắc Hàn, v.v... Ở Bắc Hàn, hễ Kim Jong-Il là phải kèm theo 'lãnh tụ kính yêu', ông già của ổng là Kim Il-sung là phải 'lãnh tụ vĩ đại', và ông cháu Kim Jong-un thì phải là 'Người thừa kế vĩ đại'.

Khi những từ ngữ này được lặp đi lặp lại nhiều lần, người ta cứ nói theo như là quán tính không cần suy nghĩ. Nhiều người nghe cũng tưởng đâu đó là sự thật không cần xem xét lại. Nhưng khi đi sang những quốc gia phát triển, không thấy lãnh đạo hay báo chí của họ sử dụng những từ ngữ thậm xưng đó, tôi đã bị thôi thúc đi tìm lý do của hiện tượng ngôn ngữ đặc thù này của thế giới toàn trị cộng sản. Hoá ra, động cơ tâm lý của những ngôn cách đó chính là là một hình thức che giấu sự yếu kém, gọi là Phức cảm Thua kém.

.oOo.

1.  PHỨC CẢM THUA KÉM

Phức cảm Thua kém (Inferiority Complex) là một phát hiện của nhà tâm lý học trứ danh người Áo Alfred Adler. Năm 1907, Adler bàn về hội chứng này lần đầu tiên, mà trong đó ông nêu lên một số đặc điểm có tác động đến cuộc sống hàng ngày. Ông xem Phức cảm Thua kém là một rối loạn thần kinh (neurosis). 

Adler nghĩ rằng yếu tố căn bản của chứng rối loạn thần kinh này là cảm giác bị thua kém trong một cộng đồng, và những người mắc chứng này tiêu tốn thì giờ để cố gắng đối phó và chiến thắng cảm giác đó, bất chấp các yếu tố thực tế. 

Theo Adler, tất cả trẻ con đều có Phức cảm Thua kém ngay từ khi chúng được sinh ra. Trẻ con làm tất cả để được cha mẹ chúng chú ý tới. Theo thời gian, những nỗ lực đó của chúng (trẻ con) dần dần giúp chúng hình thành những mục tiêu trong tiềm thức. Những mục tiêu này giúp đứa trẻ phấn đấu chỉnh sửa Phức cảm Thua kém và phát triển khả năng. Khi đứa trẻ được chăm sóc tốt, nó sẽ chấp nhận những thách thức và học cách vượt qua. Ông gọi đó là ‘Quá trình Bù lấp' (Compensation Process). 

Tuy nhiên, Quá trình Bù lấp đôi khi không diễn ra một cách bình thường, và Phức cảm Thua kém trở nên nặng nề hơn. Đứa trẻ bắt đầu cảm thấy nó không có khả năng kiểm soát môi trường xung quanh. Nó phấn đấu để được đền bù, nhưng không đạt được hiệu quả mong muốn. Tình trạng này dẫn đến hiện tượng mà Adler gọi là 'Bù lấp Thái quá' (Overcompensation). Đứa trẻ bắt đầu tập trung vào việc đạt được những mục tiêu vượt ra ngoài năng lực thực tế của nó.

Như vậy, Bù lấp Thái quá / Overcompensation có thể là một hệ luỵ của Phức cảm Thua kém. Cũng theo Adler, đặc điểm chính của người mắc phải Phức cảm Thua kém là sự thiếu tự tôn (lacking self-esteem), lúc nào cũng phấn đấu tìm một tình huống để chứng tỏ mình nổi trội. Động cơ làm người nổi trội là một triệu chứng của Phức cảm Thua kém. 

Theo các chuyên khảo tâm lý học, người mắc phải Phức cảm Thua kém thường có những biểu hiện sau đây: 

• cảm giác bất an, không xứng đáng; 

• rụt rè trong các giao tiếp xã hội; 

• hay so sánh mình với người khác;

• cảm giác thù ghét, nản lòng, bồn chồn, nóng nảy;

• mất ngủ;

• không có khả năng hoàn tất công việc;

• dấu hiệu trầm cảm, lo lắng. 

Chẳng hạn như sau lần tiếp xúc nhà lãnh đạo Trung Cộng Tập Cận Bình, một vị lãnh đạo Việt Nam làm mọi người ngạc nhiên khi ông so sánh trà Tàu ngon hơn trà Việt Nam! Ngạc nhiên là vì ông ấy ở vị trí lãnh đạo quốc gia mà lại thốt ra một câu không cần thiết. 

Sau này vị lãnh đạo ấy và đồng liêu của ông còn có nhiều câu phát biểu mang tính so sánh ngầm định Việt Nam như là một ‘cường quốc’ trên thế giới. Có thể đó là cảm nhận cá nhân, nhưng cảm nhận đó chắc chắn xuất phát từ tiềm thức chứa đựng Phức cảm Thua kém. 

Thỉnh thoảng, người mắc phải Phức cảm Thua kém còn tỏ ra tự tin thái quá hoặc ái kỷ (narcissism) mặc dù trong thực tế họ rất thiếu tự tin. Những biểu hiện này bao gồm: 

• tự trình diễn mình như là một người tài năng; 

• tỏ ra là người hoàn hảo, và do đó rất nhạy cảm với những phê bình; 

• tìm lỗi của người khác; 

• thích được chú ý và tìm sự chú ý của người khác; 

• không có khả năng nhận ra sai sót của mình.

.oOo.

2.  PHỨC CẢM TỎ ƯU THẾ

Alfred Adler còn chỉ ra một hội chứng tâm lý có liên luỵ đến Phức cảm Thua kém là Phức cảm Tỏ ưu thế (Superiority Complex). Người mắc chứng này cảm thấy lúc nào cũng có nhu cầu để chứng minh rằng mình hơn chính mình trong thực tế và nổi trội hơn người khác. Adler chỉ ra rằng một số trẻ con cũng hay mắc chứng này, khi đó chúng thường xuyên tỏ ra xấc láo, phách lối, và thích gây hấn. Đứa trẻ mắc chứng này chỉ vì nó cảm thấy nó thấp kém hơn người khác.

Thật vậy, Phức cảm Tỏ ưu thế được phát sinh từ Phức cảm Thua kém. Nó (Phức cảm Tỏ ưu thế) là một phương cách thức mà bệnh nhân của phức cảm thua kém hay sử dụng để thoát khỏi sự khó khăn và thấp kém của chính họ. 

Những biểu hiện của Phức cảm Tỏ ưu thế bao gồm: 

• tự đề cao mình hay tự đánh giá mình quá cao; 

• tuyên bố những điều khoác lác không đúng với thực tế; 

• chú ý đến bề ngoài (bao gồm ngoại hình, ngôn ngữ cơ thể, trang phục) của bản thân và của những người xung quanh; 

• tự xem ý kiến của mình là quan trọng; 

• cố gắng trình diễn mình như là một người ưu việt và có thẩm quyền; 

• không lắng nghe người khác;

• hay so sánh mình với người khác để ngầm cho thấy mình hơn họ; 

• nhưng tự trong lòng thì thiếu tự tôn và cảm thấy mình thấp kém. 

Nguyên nhân của Phức cảm Tỏ ưu thế thì có nhiều. Có cả series tình huống dẫn đến Phức cảm Tỏ ưu thế ở một số cá nhân. Chẳng hạn như họ đã từng bị thất bại nhiều lần trong quá khứ, nên họ cố gắng 'nổ' để khoả lấp những thất bại đó. Cũng có khi họ đang bị căng thẳng nên giả bộ rằng mình đã vượt qua sự căng thẳng. Tóm lại, nguyên nhân chính của người mắc phải Phức cảm Tỏ ưu thế là họ tìm cách thoát khỏi thực tế thua kém và giả bộ rằng họ hơn người khác. 

.oOo.

3. MỘT DÂN TỘC CHƯA NGƯỜI LỚN

Trong một tiểu luận xuất sắc và đụng chạm, tác giả Nguyễn Hữu Liêm nhận định rằng người Việt Nam đang thể hiện mình giống như một quần thể ở độ tuổi thiếu niên. Đoạn Nguyễn Hữu Liêm viết về Phức cảm Thua kém của người Việt như sau [3]: 

(Bắt đầu trích dẫn)

««

Nguyễn Trãi là một trường hợp điển hình. Dù là tác giả của Bình Ngô Đại Cáo oai phong, tuyệt vời cả về văn ngữ lẫn tinh thần nội dung, nhưng khi đọc Trung Quân Từ Mệnh Tập mà Nguyễn Trãi đã viết thay mặt Lê Lợi gởi cho nhà Minh, chúng ta cũng không khỏi ngậm ngùi cảm nhận được cái nhục nhã, cái thái độ khom mình cúi đầu thần phục đối với phương Bắc. Thế nhưng dần dần chiến thuật nhún nhường cần thiết với nghi thức phong kiến và ngôn ngữ của kẻ yếu đã trở nên một bản chất cá tính của tầng lớp chính trị Việt. 

Bản sắc cá tánh muốn được công nhận ảo này còn thành ‘yếu tố di truyền’ trong văn hóa bằng cấp, học hàm , học vị của người Việt. Với truyền thống thi đỗ thì được làm quan để cho cả họ được nhờ, học vị khoa bảng đã trở thành chìa khóa cho thực tại tiến thân trong xã hội — cũng như cho tâm ý được coi trọng và công nhận giá trị nhân bản bởi tha nhân và đại thể khách quan. Ta chỉ là một công dân khi được có bằng cấp, hay chức vị trong triều đình. Ta chỉ hiện hữu khi Ta được công nhận bởi tha nhân. Từ đó, cái Ta được định hình bằng cái không-Ta, mà bản chất là một biện chứng tiêu cực có gốc rễ từ một tâm ý nô lệ. Bệnh cầu cạnh khoa bảng danh vọng còn đang rất thịnh hành trong xã hội Việt Nam hiện nay.

Bạn hãy suy ngẫm về kinh nghiệm bản thân khi tiếp xúc, giao tiếp, làm ăn, sinh hoạt với người Việt ta. Không ít người lớn tuổi, bằng cấp học vị, học hàm, chức vụ, nghề nghiệp, kể cả giới tu sĩ các tôn giáo hay lãnh đạo chính trị, nhà nước, trong hay ngoài nước, vẫn mang tính tình niên thiếu.

Nếu bạn có dịp giao tiếp hay làm việc với người Âu Mỹ thì sẽ thấy rằng họ — người phương Tây — chững chạc, trưởng thành hơn chúng ta nhiều, kể cả khi họ không có bằng cấp cao, hay khi còn rất trẻ tuổi. Dĩ nhiên là cũng có những thành phần quần chúng lao động Mỹ chẳng hạn, vẫn còn mang nặng tính tình trẻ con.

Thế nhưng tôi dám nói rằng nhìn tổng thể, đại đa số dân Việt khắp thế giới, vẫn là một tập thể chưa chín chắn, rất bồng bột, hơi ngây thơ và nhiều hoang tưởng. Nhìn vào các cộng đồng mạng xã hội mấy năm nay để thấy được cái tệ hại của sự thiếu trưởng thành và tính trẻ con thích cãi lộn. Có người đã nhận xét rằng hãy lên Facebook để thấy cái bản mặt xấu xí của dân Việt — the truly ugly side of Vietnameseness — với tính tình nặng chất trẻ con của họ là như thế nào.

»»

(Hết trích dẫn)

Nguyễn Hữu Liêm đã viết quá đúng. 

Có thể lấy cách viết danh thiếp của giới có học Việt Nam ra làm thí dụ. Chẳng biết từ khi nào mà người ta có cách viết như «PGS TS BS» trước danh tính. Tôi tự hỏi có cần thiết nhiêu khê như vậy không? Dưới ánh sáng lý thuyết tâm lý học của Alfred Adler, đây chính là biểu hiện của Phức cảm Tỏ ưu thế, gắn liền với Phức cảm Thua kém.

Đôi khi chính tôi cũng vì mặc cảm dân tộc nên cũng có vài phát ngôn có thể xem là biểu hiện của Phức cảm Thua kém. Trong một hội nghị ở Singapore năm 2019, thấy đại biểu của các lân bang phát biểu về những việc làm của nước họ, tôi đã nổi tự ái dân tộc và nói: «Việt Nam tuy là nước nghèo, nhưng chúng tôi đã làm những nghiên cứu mà các nước trong vùng chưa làm.» Đêm về khách sạn, nằm suy nghĩ lại thấy phát biểu của mình có chỗ không cần thiết và trẻ con. Tại sao phải so đo với các nước khác? Nói vậy là mình đã thiếu tự tin. Đó cũng là thể hiện của Phức cảm Tỏ ưu thế vậy. Tôi đã tự điều chỉnh mình ngay sau đó. 

Câu chuyện trên đây của tôi rất giống như những trải nghiệm của nhiều người trong chúng ta thời niên thiếu. Nếu chú ý cách đối thoại của bọn trẻ con, chúng ta dễ thấy chúng có cách nói 'cương': khi bị đẩy vào thế yếu, chúng sẽ tìm ngay một ưu thế không liên quan — thậm chí không có thật — nào đó để làm điểm tựa. Chẳng hạn như nếu bị chê là học dở, chúng sẽ nói 'Nhưng nhà tao lớn hơn nhà mày.' Ngược lại, khi bị chê nhà nghèo, chúng sẽ nói 'Anh tao học giỏi hơn anh mày.' Rất trẻ con. 😅

Quay lại những ngoa ngữ đã được dẫn ở đầu bài viết, tôi thiết nghĩ những phrase như 'Việt Nam anh hùng', 'Việt Nam không kém ai', 'Việt Nam vinh quang', 'Thủ đô ngàn năm văn hiến', 'Dân tộc ta vĩ đại', v.v... hoàn toàn không cần thiết hiện diện trong các nghị luận trước công chúng. Những ngôn cách gân cổ, phùng mang trợn mắt bằng từ ngữ như thế chỉ là biểu hiện của tâm lý thiếu tự tin, của Phức cảm Thua kém và Phức cảm Tỏ ưu thế. Nhà lãnh đạo chính trị đáng lý ra phải là người rất trưởng thành, nhưng ngôn cách như đã nêu của họ thì hoàn toàn không phù hợp với giả định đó. Người phương Tây biết ngay đó là trò trẻ con, nhưng họ không nói ra, còn chúng ta thì không khác nào tự sướng.

~~~~~~

(*) Người chia sẻ đã đặt lại tựa toàn bài và các tiêu đề nhỏ, chuẩn định lại thuật ngữ và biên tập lại hành văn một số chỗ.

TƯ LIỆU THAM KHẢO

[1] https://www.psychologytoday.com/.../why-we-feel-insecure...

[2] https://www.healthline.com/.../mental.../superiority-complex

[3] https://www.bbc.com/vietnamese/forum-56946839

.:&:.