Nhật ký đường số 4

Chiều hôm qua, đang nghiên cứu về "Mặc khải" thì có tiếng gõ cửa. Mở cửa chạy ra thấy "Đệ tứ Quốc Lộ Đại Vương" Đặng Văn Việt, đang đứng ở cửa.
Bác bảo: Đang cấp cứu ở bệnh viện trốn về. Bác có sao đâu. Hơi ho một chút, vào bệnh viện xin thuốc. Nó thấy mình năm nay hơn 95 bèn bắt vào cấp cứu. Quả tình "Đại vương" ho khù khụ. Nước nôi xong, bác khoe tháng 9 bác lên báo 9 lần và vừa hoàn thành "Bản án bá quyền Trung Quốc" sẽ dịch ra 4 thứ tiếng gửi khắp thế giới.
Sau đó ngồi bàn luận về đường số 4. Bác nói chủ trương đánh Cao Bằng là do cố vấn Trung Quốc áp đặt. Đánh vào đó thì thua cầm chắc. Bây giờ cũng khó tranh luận với bác, cũng không nỡ làm bác thất vọng. Chủ trương đánh Cao Bằng hoàn toàn là do Bộ Tổng Tham Mưu và Trung Ương quyết định ở Đại Từ.
Bây giờ nhìn lại mà phân tích có thể hiểu được tại sao Bộ Tổng và TW lại quyết như vậy. Đây thuần túy là tính toán chính trị: Cao Bằng gần "hậu phương" Trung Quốc hơn. Nếu chiếm được có thể nối với Trung Quốc để giữ. Kinh nghiệm những lần trước đánh Đông Khê, Thất Khê đều không giữ được và bị quân Pháp tái chiếm. Như vậy Bộ Tổng và TW lúc đó chưa tính đến việc bóc được toàn bộ đường số 4, mới tính đến khả năng chia đường số 4 và lấy phần sát biên giới hơn. Trần Canh sang thì đã có quyết định đánh Cao Bằng. Chính ông cũng phân vân. Tuy nhiên, ông đã được Mao dặn kỹ không can thiệp vào những việc phía Việt Nam đã quyết.
Công lớn của Đặng Văn Việt là đề nghị đánh Đông Khê. Với kinh nghiệm của người cầm quân ở chiến trường, ông thấy rằng không thể đánh Cao Bằng, nếu đánh phải bằng giá máu rất cao. Cao Bằng do Charton trấn giữ, có vũ khí nặng, quân đông và thiện chiến, đóng đồn rất kiên cố, cơ động. Ông lập luận rằng nếu đánh được Đông Khê, Cao Bằng bị cô lập phải bỏ. Charton ra khỏi huyệt, mất vũ khí nặng và chiến lũy, sẽ mất ưu thế. Đặng Văn Việt nói với Hoàng Văn Thái. Lúc đầu tướng Thái hơn ngần ngừ do đã có nghị quyết. Nhưng Đặng Văn Việt đã thuyết phục được Hoàng Văn Thái trình bày ý tưởng đánh Đông Khê với Võ Nguyên Giáp. Võ Nguyên Giáp lập tức ra thị sát trực tiếp mặt trận. Sau khi quan sát, ông đồng ý sẽ trình bày ý tưởng này với Trần Canh. Trần Canh nhiệt liệt ủng hộ ý tưởng này, và đích thân soạn thảo phương án tấn công.
Ngày nay nhìn lại chúng ta có thể thấy việc đánh Đông Khê là hiển nhiên. Cao Bằng và Lạng Sơn có thể xem là hai mỏ neo mà Pháp đã chốt chặt để giữ đường số 4. Đương nhiên, đánh vào khúc giữa là phù hợp với quan điểm quân sự. Tất nhiên lúc đó lý luận quân sự của ta chưa được sáng sủa như vậy, chủ yếu dựa trên kinh nghiệm và những lý luận chính trị phức tạp vòng vèo.
Cũng may cho phía ta là đối thủ của tướng Giáp lúc đó chưa phải là De Lattre de Tassigny như sau này. Tổng chỉ huy của quân đội Pháp là tướng Carpentier, tài và kinh nghiệm tham mưu thì có thừa vì đã làm việc dưới quyền tướng De Lattre de Tassigny trong chiến tranh thế giới 2. Nhưng ông này không hề có tố chất của người chỉ huy, ông luôn luôn chần chừ trước khi phải bóp cò hay quyết định thêm một thời gian, đủ để đối phương hành động. Sau này, người chiến thắng viết sử nên mô tả đối phương có phần phiến diện. Trận chiến đường số 4 là nơi những hiệp sĩ mã thượng với lòng tự ái bị tổn thương, nên cả hai phía đều có những người lính chiến đấu anh dũng. Mặc dù phía Việt Nam mô tả những người lính dù Pháp như những kẻ ngây ngô ham sống sự chết, khóc lóc. Những biểu tượng anh hùng từ phía họ, cũng mang tính đại diện. Rất nhiều anh hùng không được tuyên dương và có những anh hùng dựa trên những huyền thoại không có thực, mặc dù chúng chẳng thấm gì so với thiên hùng ca thực sự đã diễn ra.
Những người lính Pháp là những người thiệt thòi hơn về hình ảnh sau trận chiến. Bên thua trận luôn vô ơn với những người lính đã đổ máu cho tổ quốc của họ. Phải nửa thế kỷ sau họ mới được các nhà chính trị tôn vinh. Bây giờ nhìn lại, chúng ta có thể hiểu được lý tưởng của những người lính Pháp, sau khi dân tộc Pháp đã bị hạ nhục, làm tổn thương tự ái và điêu linh sau chiến tranh. Đối với họ, khôi phục thuộc địa là cách duy nhất để nước Pháp có thể hồi phục và ngẩng cao đầu trước các cường quốc như Anh, Mỹ, Nga. Đó là một lý tưởng thực sự mà mọi người có kiến thức, dù ở phía đối địch, đều phải kính trọng. Phía Việt Nam, lẽ dĩ nhiên cũng có tâm lý tương tự, thậm chí còn da diết hơn, sau 80 năm mất nước.
Trong chiến tranh, luôn có những anh hùng và những kẻ ngu ngốc nắm quyền với những sai lầm tệ hại nhất. Trong chiến dịch đường số 4, những sai lầm ngu ngốc nhất lại ở phía Pháp, những sai lầm ở phía Việt Minh không phải không có nhưng rất may mắn được bổ khuyết.
Theo phương án của Trần Canh, trung đoàn cứng nhất của Việt Minh là trung đoàn 174 của Đặng Văn Việt sẽ là chủ công tấn công Đông Khê từ phía chính Bắc, trung đoàn 209 của Lê Trọng Tấn sẽ là thứ công kìm quân tiếp viện từ Lạng Sơn lên và tấn công từ phía Nam, khi mặt Bắc Đông Khê thất thủ.
Đặng Văn Việt nghiên cứu lại Đông Khê rất kỹ. Ông đã đánh và chiếm được Đông Khê một lần từ phía Bắc, nhưng lần này quân Pháp đã rút kinh nghiệm. Ông nói với Hoàng Văn Thái xin phép được tấn công theo phương án của mình. Nhưng lần này ông không gặp may như lần trước. Tướng Thái không dám ủng hộ ý kiến của Đặng Văn Việt mà chỉ sắp xếp cho ông vào gặp Trần Canh để tự bảo vệ phương án. Đặng Văn Việt vào gặp Trần Canh, thấy tướng Canh bệ vệ ngồi rất hách. Sau khi nghe Việt trình bày, Trần Canh cười mũi, tỏ ý khinh rẻ ý tưởng điên rồ của một anh trung đoàn trưởng nhãi nhép và nói "Tôi đã nghe. Cậu cứ theo phương án tôi đã quyết mà đánh".
Quân ta đánh Đông Khê từ tối đến gần sáng mở đột phá khẩu ba lần không vào được. Đặng Văn Việt nói với Hoàng Văn Thái: Báo cáo anh, đánh thế này quân tôi chết hết cũng không thắng được. Xin cho theo phương án của tôi. Tướng Thái quyết định rất nhanh: Bây giờ ta có quyền quyết theo thực tế chiến trường. Tớ chịu trách nhiệm, cậu đánh đi. Việt bố trí một tiểu đoàn làm cỏ một đồn ở phía Đông Bắc trong vòng 1 tiếng. Đây là một ngọn đối sơn nhỏ ở tầm cao hơn pháo đài Đông Khê. Cũng giống như ở Thiên Đãng Sơn, Hoàng Trung và Pháp Chính chiếm được đối sơn, Việt tập trung hỏa lực nã xuống đồn Đông Khê như giã giò. Mọi vận động, bố trí tổ chức trong đồn ta đều nhìn rõ mồn một. Bộ đội ta xếp hàng tràn qua lấy đồn Đông Khê. Sau đó tỏa xuống phố Đông Khê. Mọi lỗ châu mai và súng của các bunker trong phố Đông Khê đều chĩa ra ngoài chờ Việt Minh. Khi quân 174 từ trên pháo đài sau lưng đánh xuống, quân Pháp không thể quay súng bắn lại.
Đông Khê mất, quân Pháp bị đánh trúng tử huyệt ở sống lưng. Carpentier ra lệnh cho Charton bỏ Cao Bằng, Lepage có nhiệm vụ lấy lại Đông Khê để hội quân với Charton rồi cùng rút về theo đường số 3. Nhưng Carpentier theo thói quen của một tay tham mưu, trù chừ khá lâu. Khi Charton lên đường thì đã quá muộn. Sau này có người phê phán Charton đã tiếc của nên mang theo vũ khí nặng, nên ngày đầu tiên chỉ tiến được 17 km. Đến khi buộc phải bỏ vũ khí nặng, Charton mới phân tán binh đoàn của ông, để chạy vào rừng tiếp tục đi về Đông Khê. Le Page không lấy lại được Đông Khê, đành củng cố chiến lũy để đợi Charton.
Cuối cùng hai cánh quân cũng gặp nhau, nhưng ở trạng thái tan tác tả tơi và quá muộn màng, không còn sức chiến đấu. Cả hai viên sĩ quan cao cấp đều bị bắt sống.
Khi đó số phận đường số 4 từ Cao Bằng tới Lạng Sơn coi như đã định đoạt. Một yếu tố khác chưa được nhắc tới là các diễn biến sau đó, nhổ sạch các cứ điểm của Pháp trên đường ra duyên hải. Đặc biệt là trận đánh đồn Bình Liêu, nếu không thành công, Pháp vẫn còn có thể trụ lại trên phần đường số 4. Sau này khi De Latrre de Tassigny sang, cứ điểm này có thể đã gây khó khăn rất khó lường cho Việt Minh, hơn nhiều so với trận Đông Triều.

Nguyễn Ái Việt (Debrecen,VIDI72)