Đạo lý là phép xấp xỉ gần điểm ổn định

Đối với tôi đạo lý (xã hội) cũng giống như định luật (vật lý), Đạo lý chi phối hành xử của con người cũng như quy luật chi phối dáng điệu của sự vật. Nếu ai đó nói rằng đập cán cuốc vào gáy người không sao, hay ném một người từ tháp Eiffel họ sẽ không rơi, trước hết là phản quy luật, sau đó là phản đạo lý.
Có điều khác biệt là đạo lý có nhiều kiến giải. Phần lớn là do kẻ có quyền hoặc có tiền hoặc có cả hai, tùy tiện bóp méo. Nói một cách khác, người ta có thể thay đổi hệ quy chiếu hay mở rộng hệ thống để thay đổi quy luật hoặc đạo lý.
Vật lý hiện đại cũng có các nguyên lý tương đối, cho phép thay đổi hệ quy chiếu. Người ta tiến lên, cũng tương đương với chúng ta thụt lùi. Tuy nhiên, có một số người nhầm là tôi quay, cũng giống như thế giới quay.
Thực ra, vật lý mà chúng ta biết hiện nay mới dừng lại ở chỗ các hệ quy chiếu quán tính tương đương với nhau. Các hệ quy chiếu phi quán tính không hề tương đương. Nói một cách khác vật lý đang theo một đạo lý rất có thể có ý nghĩa xã hội thâm thúy "Nếu anh chuyển động đều, cả thế giới sẽ chuyển động cùng với anh. Nếu anh quay hay chuyển động có gia tốc, đó là việc của mình anh mà thôi." Một trong những hệ quả là một anh điên, nhảy nhót lên xuống giật đùng đùng, viết ra phương trình Einstein quái gở của anh ta, không thể nói là phương trình đó hoàn toàn tương đương với phương trình Einstein thực sự. Cái sự quái gở và giật đùng đùng trong hệ quy chiếu điên khùng nhảy nhót, chỉ mô tả cho anh khùng, không hề mô tả thế giới.
Tuy vậy, điều đó có thể chỉ là một đạo lý xấp xỉ ở trong pha mà chúng ta biết. Ngày xưa tôi học định luật Hook, định luật co dãn nhiệt, thấy độ có dãn tỷ lệ thuận với lực kéo hay với nhiệt độ, thấy rất ngạc nhiên, suy nghĩ mất cả năm vẫn không hiểu tại sao. Sau mới biết, các định luật đó chỉ đúng gần điểm ổn định.
Như thế thì đạo lý cũng vậy, chỉ có ý nghĩa ràng buộc với điểm ổn định. Khi mất ổn định, không thể nói chuyện đạo lý, hoặc đạo lý cũng không còn ý nghĩa như khi ổn định. Lải nhải các đạo lý cũ rích hết thời đều không có ý nghĩa gì.

Nguyễn Ái Việt (Debrecen.VIDI72)

February 25, 2018