Cuốn sách của Robert Kaplan đề cập đến một trong những chủ đề đang được các học giả thế giới quan tâm nhất trong thời gian gần đây: chiến lược cường quốc biển của Trung Quốc trong so sánh với học thuyết cường quốc biển của Alfred Mahan và học thuyết Monroe của Mỹ từ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20.
Cuốn sách Asia’s Cauldron: the South China Sea and the End of a Stable Asia - Pacific (Tạm dịch: Chảo dầu Châu Á: Biển Đông và sự kết thúc một khu vực Châu Á - Thái Bình Dương ổn định)
của Robert Kaplan đề cập đến một trong những chủ đề đang được các học
giả thế giới quan tâm nhất trong thời gian gần đây: chiến lược cường
quốc biển của Trung Quốc trong so sánh với học thuyết cường quốc biển
của Alfred Mahan và học thuyết Monroe của Mỹ từ cuối thế kỷ 19, đầu thế
kỷ 20.
Là
một chuyên gia địa chính trị, Robert Kaplan đã xuất bản 3 cuốn sách
trong vòng 4 năm gần đây liên quan đến lĩnh vực này. Với phong cách kết
hợp giữa phân tích địa chính trị, quan hệ quốc tế với sử và ký đặc
trưng, trong cuốn Chảo dầu Châu Á, Kaplan đã vẽ ra một bức tranh toàn
cảnh về Biển Đông mà trong đó, mỗi mảng màu tượng trưng cho một quốc gia
xung quanh vùng biển này. Lấy tư liệu từ quá trình tự mình ngao du tìm
hiểu về các nước ở khu vực, ông đã viết nên những câu chuyện cuốn hút về
lịch sử, về cá nhân lãnh đạo tài giỏi và trên hết, về cạnh tranh địa
chính trị phức tạp ở Biển Đông.
Robert
D. Kaplan mở đầu cuốn sách với hình tượng sụp đổ của nền văn minh
Champa. Có thể hình tượng đó truyền tải hàm ý rằng không có cường quốc
nào là bất biến, luôn có sự vận động hình thành một lực lượng mới song
song với lực lượng đang tồn tại. Do đó, tương lai luôn khó đoán định và
luôn tồn tại nhiều khả năng khác nhau mà các dự đoán sắc bén nhất cũng
chưa chắc đã chính xác. Cũng trong lời mở đầu, Kaplan viết rằng việc
Đảng Cộng sản Trung Quốc có thể suy yếu hoặc sụp đổ xuất phát từ những
áp lực kinh tế và xã hội ngay bên trong đất nước là một khả năng hoàn
toàn có thể xảy ra trong tương lai. Với mục đích xác định viễn cảnh của
Biển Đông và khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, việc khởi động ngòi bút
với hình tượng Champa đã phần nào giúp tác giả gửi gắm thông điệp của
mình đến với người đọc.
Sợi
chỉ đỏ xuyên suốt 9 chương sách của Kaplan là câu hỏi: Tương lai của
Biển Đông sẽ ra sao: yên bình hơn hay bất ổn hơn, và liệu chiến tranh
nóng có xảy ra hay không? Xoay quanh câu hỏi lớn đó, những vấn đề nhỏ
hơn mà tác giả muốn nhấn mạnh là Trung Quốc có thể trở thành bá chủ khu
vực không, các nước xung quanh Biển Đông có bị chi phối (Finlandization -
Phần Lan hóa) không, và vai trò của Mỹ đến đâu.
Đầu
tiên, để chứng minh cho luận điểm “Biển Đông đang dần trở thành vùng
nước gây tranh cãi nhất thế giới”, tác giả Kaplan nhận định điều này
không chỉ xuất phát từ nguồn tài nguyên năng lượng, các tranh chấp lãnh
thổ phức tạp mà còn do cuộc chạy đua vũ trang giữa các nước trong khu
vực. Để nhấn mạnh hơn, ông cho rằng: khác xa so với Biển Caribbean, Biển
Đông chính là “cuống họng” nối Tây Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương với
các tuyến đường thương mại và tuyến thông tin liên lạc then chốt. Hơn
hết, Biển Đông còn là mấu chốt quan trọng của chính trị nước lớn trên
thế giới. Tuy có độ vênh về tầm quan trọng chiến lược giữa hai vùng biển
này nhưng tác giả chỉ ra rằng tình hình hiện nay ở Biển Đông rất giống
với Biển Caribbean trước đây, và yêu sách chủ quyền hiện nay của Trung
Quốc ở Biển Đông thực chất cũng không khác là mấy so với lập trường của
Mỹ đối với Caribbean vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.
Caribbean
là biển kết nối Đại Tây Dương và Thái Bình Dương, do đó độc chiếm được
Caribbean cũng đồng nghĩa với việc Mỹ kiểm soát được Tây bán cầu. Tương
tự, Biển Đông kết nối Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, do đó nếu kiểm
soát được Biển Đông, Trung Quốc sẽ có khả năng tác động đến cân bằng
quyền lực ở Đông Bán cầu. Bên cạnh đó, một đặc trưng địa chính trị then
chốt của Caribbean là rất gần với Mỹ và rất xa các cường Quốc châu Âu.
Biển Đông hiện nay thì quá xa Mỹ và các cường quốc Phương Tây, trong khi
lại rất gần cường quốc đang trỗi dậy Trung Quốc. Ngoài ra, mặc dù Mỹ
rất muốn đẩy Châu Âu ra khỏi Caribbean nhưng vẫn xích lại gần các nước
này về mặt chính trị, và tìm cách gần gũi hơn với các nước châu Mỹ -
Latin. Còn Trung Quốc hiện nay tuy muốn giảm ảnh hưởng và sự hiện diện
của Mỹ nhưng không thể không hợp tác với Mỹ và cũng tìm mọi cách “tấn
công hấp dẫn” (charm offensive) hay mua chuộc các nước ở sân sau của
mình.
Vậy
liệu số phận Biển Đông sẽ tương tự với số phận của Caribbean ngày trước
hay không? Tuy không trực tiếp đưa ra dự báo nhưng Kaplan mang đến
những nhận định khá hữu ích và lạc quan về tương lai cho các nước ở khu
vực trong cuộc chiến cân bằng quyền lực với Trung Quốc. Các quốc gia bao
quanh Caribbean vào thời điểm đó đều là những quốc gia hoặc vùng lãnh
thổ ly khai yếu ớt, bất ổn định. Trong khi đó, các quốc gia bao quanh
Biển Đông hiện nay phát triển hơn rất nhiều, thậm chí Philippines và
Indonesia đều là những quốc gia mạnh mẽ và Việt Nam là cường quốc tầm
trung đầy tiềm năng.
Việc
so sánh Trung Quốc - Biển Đông với Mỹ - Caribbean kể trên được coi là
một trong những cơ sở lý giải cho cách hành xử quyết đoán của Trung Quốc
trong những năm gần đây. Đồng thời, khi đọc nhận định của Kaplan về vấn
đề này, ta có thể thấy rõ góc nhìn “hiện thực” của ông: “Những việc
Trung Quốc đang làm không hề có gì là hiếu chiến một cách bất thường”,
hay “tại sao chúng ta lại mong đợi rằng Trung Quốc sẽ hành xử khác so
với những gì mà Mỹ đang/từng làm?”. Ngoài ra, tác giả còn lập luận rằng
việc một quốc gia tìm cách thống trị vùng biển gần mình, nơi có rất
nhiều dầu khí và lại được bao bọc bởi các quốc gia nhỏ và yếu hơn, là
điều hết sức tự nhiên. Nếu điều này không xảy ra cũng đồng nghĩa với
việc chính trị nước lớn trong hàng thập kỷ qua không còn tồn tại nữa.
Sau
khi khái quát về bức tranh toàn cảnh, Kaplan bắt đầu đi sâu phân tích
về từng nước xung quanh Biển Đông. Ông đã đi, tìm hiểu và rồi viết nên
các chương sách sinh động về các từng nước một, lần lượt là Việt Nam,
Malaysia, Singapore, Philippines và Đài Loan. Trong mỗi chương, ông khái
quát lại về lịch sử đất nước, cá nhân lãnh đạo nổi bật, mối quan hệ với
Trung Quốc và đặc điểm chính trị nội bộ, kinh tế, quân sự hiện tại của
các quốc gia đó. Có thể kể đến một vài điểm đáng chú ý trong các chương
viết về các quốc gia này như sau:
Thứ
nhất, về Malaysia, ông cho rằng nước này không hề muốn và cũng không đủ
năng lực trong tranh chấp với Trung Quốc nhưng lại công khai được bảo
vệ chống lại sức mạnh của Trung Quốc bởi 50 chuyến thăm mỗi năm của tàu
chiến Mỹ đến Malaysia. Thứ hai, ông nhận định Singapore là một đất nước
khá thực dụng. “Không có chính sách đối ngoại và quân sự của bất kỳ nước
nào trên thế giới “máu lạnh” bằng chính sách của Singapore…… Người
Singapore thì thoải mái với một kẻ thù thực sự hơn là một người bạn
không thực chất. Về quốc gia Philippines, Kaplan cho rằng đất nước này
đang phải đối mặt với rất nhiều khó khăn, “Philippines bị bao vây bởi
Trung Quốc, bởi các phiến quân nội chiến và bởi sự phức tạp về văn hóa.”
Đối
với Đài Loan, Kaplan dành khá nhiều từ ngữ ưu ái. Ông cho rằng Đài Loan
thực sự là một đất nước rất mạnh mẽ và việc chiếm đóng đảo Ba Bình đã
chứng minh được điều đó. Lý do Kaplan so sánh Đài Loan tương tự như bức
tường Berlin là bởi ông cho rằng Đài Loan chính là biểu tượng của sự tự
do nếu đem so sánh với Trung Quốc, và là đầu tàu của tình hình chính trị
và quân sự ở Tây Thái Bình Dương trong tương lai. Theo Kaplan, nếu sự
độc lập trên thực tế của Đài Loan được Trung Quốc chính thức nhượng bộ,
thì các nước xung quanh Biển Đông cần âm thầm đánh giá lại chính sách
quân sự của mình và tìm cách thích ứng tốt hơn với sự trỗi dậy của Trung
Quốc. Hơn cả chính số phận của bản thân mình, Đài Loan đang phải gánh
vác nhiều trách nhiệm hơn thế.
Đặc
biệt về Việt Nam, tác giả Kaplan dường như rất hiểu và thông cảm với
việc nước nhỏ phải sống chung với một nước láng giềng mạnh hơn. Ông đã
sử dụng cụm từ “số phận của Việt Nam” để đặt tiêu đề cho chương sách.
Bên cạnh đó, ông còn nhận định rằng không có một quốc gia nào bị đe dọa
bởi Trung Quốc nhiều bằng Việt Nam. Và kinh nghiệm cho thấy rằng không
nên hoàn toàn tin tưởng vào một cường quốc ở xa, với ví dụ về quan hệ
Việt Nam - Liên Xô vào giai đoạn 1978-1979. Sinh động hơn, ông còn trích
lại châm ngôn của các quan chức Việt Nam rằng “Nước xa không dập được
lửa gần.” Cũng từ cơ sở đó, ông đưa ra lời khuyên cho các nước châu Á
nói chung không nên hoàn toàn dựa vào Mỹ, và cần tự cân bằng trước sự
trỗi dậy của Trung Quốc. Quan điểm “tự cứu lấy mình” (self-help) này một
lần nữa góp phần khẳng định góc nhìn mang màu sắc chủ nghĩa hiện thực
của tác giả.
Tuy
chiếm một phần rất nhỏ nhưng tác giả cũng đã đưa ra một vài gợi ý cho
Mỹ. Đó là nên chấp nhận vị trí của hải quân Trung Quốc, tìm cách chung
sống với sự trỗi dậy của Trung Quốc, và quan trọng nhất là vẫn phải đảm
bảo được các chuẩn mực toàn cầu về tự do hàng hải, tự do thương mại và
duy trì được cân bằng quyền lực ở khu vực.
Về
tương lai, mặc dù nhận định rằng tình hình sẽ ngày một bất ổn hơn nhưng
tác giả dự đoán chiến tranh nóng sẽ không xảy ra ở khu vực. Tình hình
bất ổn hơn bắt nguồn từ việc tăng ngân sách quốc phòng, nâng cấp hải
quân và mua sắm vũ khí của Trung Quốc cũng như của các nước khác trong
khu vực. Bên cạnh các nguy cơ truyền thống, tình hình bất ổn hơn có thể
do các mối đe dọa phi truyền thống như cướp biển hay an ninh năng lượng.
Ngoài ra, xung đột có vũ trang là điều khó xảy ra vì theo nhận xét của
Kaplan, việc phát động chiến tranh trên biển khó khăn rất nhiều lần so
với trên đất liền mà tiêu biểu là vấn đề khoảng cách, huy động quân đội
và tàu chiến hay vấn đề hậu cần. Tuy nhiên, do dự báo về tương lai là
một điều hết sức khó khăn, nên có thể có nhiều khả năng khác và tác giả
bỏ ngỏ rằng không nên chỉ nghĩ theo một hướng.
Với
những ai chưa quen phong cách kết hợp sử và ký vào việc phân tích địa
chính trị của tác giả, có thể sẽ cảm thấy khó nắm bắt được các luận điểm
chính của cuốn sách. Tuy nhiên, càng nghiền ngẫm sẽ càng cảm thấy cuốn
hút khi hiểu được những ẩn ý, những thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm.
Lồng vào trong những nhận định về cân bằng quyền lực ở châu Á - Thái
Bình Dương, những miêu tả sinh động của Kaplan về những vùng đất mà ông
đặt chân đến làm cuốn sách thêm phần hấp dẫn và thu hút. Ngoài ra, văn
phong của tác giả còn góp phần làm dịu đi những căng thẳng của cạnh
tranh địa chính trị phức tạp ở Biển Đông.
Nhìn
chung bố cục của cuốn sách khá hợp lý, mạch lạc và đã góp phần giúp tác
giả trả lời được câu hỏi về tương lai Biển Đông, đáp ứng được mong đợi
của độc giả. Bên cạnh tính hấp dẫn, cuốn sách cũng đã đảm bảo được độ
chính xác của thông tin, khi mang đến cho người đọc những trải nghiệm
mắt thấy tai nghe và trích dẫn nhận định của nhiều chuyên gia, học giả,
quan chức tại các nước trong khu vực. Tuy đôi chỗ còn phân tích chưa sâu
nhưng cuốn sách “Chảo dầu Châu Á” của Robert D. Kaplan thực sự là tài
liệu hữu ích cho những ai đang “đói” các thông tin về tầm quan trọng
chiến lược của Biển Đông, về các nước trong tranh chấp, về cạnh tranh
địa chính trị ở khu vực và về tương lai của một vùng biển đầy sóng gió.
Nguyễn Thùy Anh
Nguồn: Nghiên cứu Biển Đông
ReplyDelete