CÂU TRẢ LỜI BAY TRONG GIÓ - DỊCH THẾ NÀO

Phải nói trước là status này sẽ không nhằm vào việc đưa ra một bản dịch duy nhất, hoặc bình phẩm về bài hát của Bob Dylan.
Tôi chỉ muốn xem chúng ta cần suy nghĩ thế nào để dịch một ca từ hoặc thơ.
Trước hết, đặc điểm của ca từ và thơ là không theo một quy tắc ngữ pháp nào cả. Nhiều câu, ý không có ngữ pháp. Có câu ý không thể lấy ngữ pháp mà luận. Thơ và ca từ, thường cố gắng phá các khuôn khổ của câu chữ để chắp cánh cho cảm xúc và ý tưởng bay lên. Văn xuôi cần rất nhiều chữ để mô tả chính xác ý tưởng, trong khi thơ và ca từ cần cô đọng để theo kịp nhịp điệu của cảm xúc và ý nghĩ. Thơ Đường, Tống, thơ Tây cổ điển như Verlain, Shakespeare, ca dao Việt Nam, đến thơ hiện đại đều thế cả.
Thơ và ca từ hiện đại càng có xu hướng tạo ra nhiều cảm xúc và ý nghĩa khác nhau, để người đọc có thể cùng tác giả tạo ra các giá trị thẩm mĩ mới, kể cả các giá trị ngoài dự liệu của tác giả.
Như vậy, dịch thơ và ca từ cũng như dịch Kinh Thánh, rất khó tiến hành theo những thủ pháp dịch của văn xuôi. Văn xuôi khi nắm được ý chính, người dịch có quyền thêm bớt, miễn là chuyển tải được ý đó. Trong một số trường hợp, bên cạnh những ý chính, với những thủ pháp ngôn ngữ, người dịch có thể tạo ra một số giá trị khác.
Ở đây cũng cần phân biệt giữa một bản dịch tốt với một bản phóng tác, thậm chí là một sáng tạo hoàn toàn mới. Các tác phẩm của Shakespeare dựa trên các câu chuyện ở Ý, hay tác phẩm của Nguyễn Du dựa trên truyện của Thanh Tâm Tài Nhân là các ví dụ. Nếu xem chúng là các bản dịch, thì đó là các bản dịch tồi, nhưng chúng lại là các kiệt tác, nếu xem là các sáng tác độc lập. Như vậy rõ ràng phải có giới hạn trong việc suy luận thêm bớt khi dịch.
Tuy nhiên, với ca từ và thơ, câu chuyện sẽ khác, do dịch giả không thể nắm được toàn bộ cảm xúc và ý tưởng của tác giả. Điều đó khiến người dịch phải hết sức thận trọng trong suy diễn và cắt nghĩa, bởi vì làm như vậy, người dịch có thể đã cắt mất một số ý tưởng của người sáng tác. Đó là một điều đáng tiếc, tuy có khi không thể tránh.
Chẳng hạn điệp khúc "The answer is blowing in the wind" nếu dịch như Ngô Tự Lập "Để gió cuốn đi" cũng không có gì sai. Nhưng cách dịch này theo một cách nhìn khá yếm thế. Một cách giải nghĩa khác là "Lời đáp có trong gió, hãy lắng nghe là thấy", là một cách nghĩ tích cực và triết lý hơn, nhưng chưa chắc đã đầy đủ, như tác phẩm đã thể hiện. Ngay cả người bản ngữ cũng có thêm những cách hiểu khác như "lời đáp là hiển nhiên như gió thổi vào mặt" hoặc "lời đáp là vô hình, nhưng có khắp mọi nơi như gió".
Tôi cho rằng không loại trừ việc tất cả các ý này đều có trong bài hát. Chắc chắn câu này không thể dịch đơn độc mà phải đặt vào tổng thể cả bài, nhất là phải đặt chúng vào quan hệ với các câu hỏi. Chúng ta hãy xem lại các câu hỏi nhân thế trong bài hát. Đa số các câu hỏi này đều không có lời đáp nào cả. Khi nào một người có thể gọi là Con Người? Khi nào chim ngừng sải cánh? Khi nào vũ khí giết người bị cấm? Khi nào núi cao thành biển sâu? Khi nào con người được tự do? Con người còn giả bộ làm ngơ với nghịch cảnh nhân thế đến bao giờ? Khi nào con người mới nhìn thấu trời cao? Khi nào con người mới nghe thấy tiếng khóc của người khác? Khi nào người ta mới biết chết chóc quá nhiều?
Các câu hỏi nhân thế này có hai loại: Một loại hiển nhiên ai cũng biết lời đáp nhưng làm ngơ, một loại không thể có lời đáp. Trong ý của bài hát rõ ràng có cả thái độ yếm thế, bất lực với sự vô trách nhiệm của nhân loại. Do đó có một lời kêu gọi vào cuộc. Câu hỏi chúng ta không thể trả lời vì nhân loại vô trách nhiệm, mỗi chúng ta không làm gì, đành để câu trả lời bay trong gió. Người nghệ sĩ không phải là người dạy dỗ hay chỉ ra cho nhân quần câu trả lời. Lời đáp là hiển nhiên, bạn chỉ cần nghe tiếng thì thào trong gió đang mách cho bạn câu trả lời. Đó là một ý hay, nhưng không có tính xã hội mà chỉ có tính truyền giáo. E rằng không đầy đủ.
Trong trường hợp như vậy, cách tốt nhất là tôn trọng hình ảnh của tác giả. "Lời đáp bay trong gió". Hãy để người đọc tự tìm ra ý nghĩa của chúng, thay vì dịch giả nhồi cho người đọc ý của mình, chưa chắc đã là ý của tác giả.

Nguyễn Ái Việt (Debrecen,VIDI72)