Xã hội hóa trường chuyên, nên chăng?

(Post lại một bình luận trong một diễn đàn khoa học)

Tôi sẽ chia các ý kiến liên quan và thảo luận từng cái một cho rành mạch, khỏi lạc đề. Giáo dục ở cấp phổ thông có đào tạo phổ cập và đào tạo elite. Đúng và công bằng ra, xã hội phải chi ngân sách để đào tạo phổ cập. Phổ cập quan trọng hơn, để tạo một platform để xã hội dựa vào đó phát triển, bên cạnh tạo ra lực lượng chủ lực của xã hội, vì thế cần sự đồng đều ở mức cao nhất, vì xã hội phải có một mặt bằng chung mới có thể đồng thuận. Đào tạo elite phải do các cá nhân tự nỗ lực. Ở VN có một nhận thức sai lầm 2 lần là đồng nhất các trường chuyên là để thay thế cho đào tạo elite.
Thứ nhất, đào tạo chuyên cũng là một kiểu sản xuất hàng loạt, học sinh chuyên phong cách rất na ná nhau, tư duy cũng na ná nhau, không thể nào ra elite được. Thứ hai, chuyên dùng ngân sách, không thể đào tạo elite đúng nghĩa.
Tuy nhiên, elite là một khái niệm rất tương đối, chỉ thành phần "tỉnh thức" nhất của xã hội. Ở giai đoạn khá dài kể từ khi Thủ tướng lập hệ thống trường chuyên, mặt bằng tri thức của xã hội rất thấp, giải được mấy bài toán khó đã có thể cho là elite, sau đó tiến lên một bước giành được giải Olympics được coi là elite (tư tưởng này đến nay vẫn khá phổ biến, khác xa với quan niệm ở các nước khác, đó chỉ là một cuộc thi của trẻ con, chẳng có gì là thần đồng, tài năng cho lắm). Gần đây ở Ams, thì tiến lên ở mức được nhận vào các đại học danh giá của Mỹ. Cũng phải nói thêm, các đại học như Harvard, Stanford,... chuyên nhận và sản xuất các elite của Mỹ, nhưng có một chính sách diversify các loại học sinh để họ có thể tiếp thu nhiều giá trị văn hóa. Nhờ thế ta mới có thể lọt vào.
Nói cho vuông, lớp chuyên của VN chỉ là một loại lớp dạy chương trình gần với mức bình thường ở một môn nào đó như Toán, Văn, Tin học, mà vì ta nghèo và dốt nên chưa thể phổ cập. Có khác biệt chăng là trẻ ở các lớp này có chọn lọc và có sự tự tin khá cao.
Trường chuyên vì vậy có giá trị lịch sử và thành tựu của nó. Nhưng cũng phải nói thêm, học sinh trường chuyên không hề thành đạt, nếu so mức độ được ưu đãi. Và các nhóm học sinh chuyên không lập được thành giai tầng elite cho xã hội.
Mặt khác khái niệm elite của VN đã vận động, và từ lâu nó đã đạt đến tầm mới, giải một vài bài toán khó, được giải Olympics, không còn là "tỉnh thức hàng đầu". Một vài trường với một vài tiêu chí, không thể đáp ứng vai trò cái nôi của tầng lớp elite. Nói một cách khác hệ thống trường chuyên đã hoàn thành vai trò lịch sử của nó. Hiện tại nó chỉ còn là nơi được đầu tư đặc biệt và bất công, trong khi sẽ không có đóng góp cho tầng lớp elite mới, theo đúng nghĩa và lành mạnh sẽ là trách nhiệm của cá nhân và tư nhân.
Nếu chúng ta xem lại Budapest vào đầu thế kỷ 20 có hệ thống trường trung học với nhiều trường tư xuất sắc thế nào và đã sản sinh cho thế giới một thế hệ "những người sao Hỏa", chúng ta sẽ thấy chúng ta cần một hệ thống tương tự, gồm nhiều trường trung học "chuyên" xuất sắc, được đầu tư tử tế, có được tự do về chương trình.
Ngân sách chúng ta hãy để cho đào tạo phổ cập, cần và quan trọng hơn. Có sản sinh ra 10 giải thưởng Nobel và Fields, với đám đông ngu muội cũng không ích lợi gì, ngoài những hoạt cảnh vừa khôi hài vừa tang thương.

Nguyễn Ái Việt (DEBRECEN.vidi72)