Tự do,

 Tôi quan niệm điểm cốt tử của cuộc sống là phải có tự do. Xem những phim về thời cổ đại La Mã, nhìn các nô lệ chèo thuyền hoặc các vũ sĩ giác đấu, tôi không hiểu tại sao họ lại thiết sống một cuộc đời như vậy.
    Trải nghiệm về tự do của tôi bắt đầu từ thời thơ ấu. Lên 3 tuổi, tôi đã được đưa vào một Trại Nhi đồng, vào trại 6g30 sáng Thứ Hai và về nhà 5g chiều Thứ Bảy. Nhìn chung cách chăm sóc của Trại khá tốt và là ao ước thời đó của nhiều bậc cha mẹ, tôi biết phải có tiêu chuẩn thế nào đó mới được vào Trại. Tuy vậy cách sinh hoạt như một trại lính làm tôi có cảm giác bị cầm tù từ bé. Trong khi bọn bạn bè chạy nhảy trong vườn hoa thảm cỏ, tôi cứ bám lấy song sắt cửa Trại nhìn ra đường ao ước một cuộc sống bên ngoài. Ấn tượng lại càng kinh hoàng hơn khi cậu em họ của tôi bị các cô giam vào chuồng khỉ vì nghịch ngợm. Có thể bản thân cậu ta cũng không lấy đó làm điều, nhưng đối với tôi là một thương tổn tâm lý cho đến thời trưởng thành.
     Trải nghiệm thứ hai là với cậu bạn thân nhất thời thơ ấu, năm lớp 1 hay lớp 2 gì đó. Tôi với cậu ta, vào Câu lạc bộ Thiếu niên chơi. Ngắm mấy bức tượng, tôi buột miệng quyết định "Tao sẽ làm nhà điêu khắc". Cậu bạn tôi vốn con một cán bộ cách mạng cao cấp, ông bác rất nổi tiếng, trụ cột của chế độ, thường hay nói chuyện với tôi về chính trị như Liên Xô xét lại, Trung Quốc giáo điều (với tuổi đó là hơi sớm) nheo mắt hỏi tôi "Điêu khắc có gì hay". Tôi nói tôi sẽ làm các tượng đài đẹp. Hắn hỏi tôi "Nếu người ta bắt mày điêu khắc cái gì đó, (tôi nhớ là một bộ phận tục tĩu gì đó) thì mày làm gì". Tôi nói "Tao không làm". Hắn cười "Làm gì có chuyện mày có quyền không làm" Chúng tôi không ngờ điều hắn nói là chân lý về tự do sáng tạo nghệ thuật ở VN thời đó. Cuối cùng hai thằng cãi nhau, mặt đỏ tía tai và đánh nhau bằng chân tay.
       Lên trung học tôi tìm đọc về chủ nghĩa hiện sinh để xem nó xấu xa thế nào, vì ở VN lúc đó mọi sự trụy lạc xấu xa đều là do "lối sống hiện sinh". Tất nhiên đọc quan các bài trong Tạp chí Văn học và một cuốn sách của một nhà nghiên cứu là Đỗ Đức Hiểu. Phần lớn chê bai và kết tội chủ nghĩa hiện sinh nhưng cũng để "lọt lưới" vài ý mà tôi thích thú. Điển hình là khái niệm tự do. Chủ thuyết của hiện sinh lấy con người làm trung tâm chứ không phải thượng đế hay vật chất, và cho rằng con người sống là phải được tự do. Mặc dù sau đó các tác giả nói quan niệm này dẫn tới xấu xa thế nào, tôi lại vô cùng tán thưởng, và cho rằng có những con đường khác dẫn đến sự tốt đẹp. Sau đó tôi đọc Phóng Cuồng Ca của Trần Quốc Tảng thấy tư tưởng tự do của ông. Tôi cùng viết một tập thơ theo phong cách đó. Cha tôi một hôm lục được, ông gọi tôi giọng rất nghiêm trọng làm tôi sợ hãi "Thơ này của ai". Tôi nói của Trần Quốc Tảng và một số người khác, vì chưa đủ gan nói dối hoàn toàn. Không hiểu cha tôi biết mà làm ngơ hay ông tin tôi dễ dàng, nhưng chắc chắn ông lo cho tương lai của tôi với tư tưởng như vậy, ông hạ giọng nói như sách "Con nên học TQT ở tư tưởng yêu nước, tư tưởng tự do thì còn sớm quá không tốt cho con. Có lẽ con nên học khoa học tự nhiên thì mới yên ổn được." Tôi đánh bạo hỏi ông về chủ nghĩa hiện sinh. Ông nói "thực ra Tự do đã có sẵn trong khẩu hiệu Độc lập Tự Do Hanh Phúc. Vấn đề hiểu thế nào là tự do."  Ông cũng giải thích thêm bằng câu hỏi "Nếu con muốn một điều phi lý như Mặt Trăng, mà không được có phải là mất tự do không." Ông thích thú trích dẫn một câu tôi không nhớ của ai "Tự do cho nắm đấm của bạn phải dừng lại ở nơi bắt đầu là mũi của người khác." Tôi biết ơn ông đã cố gắng cho tôi hiểu đúng giá trị của tự do và những bất trắc của nó.
     Năm cuối cấp 3, chuẩn bị vào đại học, cậu bí thư chi Đoàn lớp tôi, một tên bị các suy nghĩ giáo điều thời đó làm méo mó một cách tội nghiệp thẳng tay phê vào lý lịch, "Vô tổ chức kỳ luật, có tư tưởng tự do". Tôi phải đến tận nhà yêu cầu cậu ta sửa. Cậu ta mặc cả để lại chữ "có tư tưởng tự do", tôi đồng ý vì thấy cũng đúng và hay hay. Sau này, có một ông đàn anh nói với tôi, có những lúc những chỗ thì lời phê này rất nặng, vì nó ám chỉ tư tưởng chính trị.
      Trở lại khái niệm tự do. Theo tôi không có tự do tuyệt đối, do tự do cá nhân xung đột và có thể mâu thuẫn với tự do tập thể. Tự do phải được định nghĩa là được sống mà không bị ràng buộc bởi những điều mình không hiểu hoặc không thích. Như vậy khi hiểu được cái giá và chấp nhập ràng buộc để đạt tới những giá trị khác không phải là mất tự do. Đó là tự nguyện trả giá, vẫn là tự do.

Nguyễn Ái Việt (DEBRECEN.vidi72)