Nguyễn Gia Trí được tôn là "vua sơn mài" vì đã có công chuyển những bức tranh trang trí thành những kiệt tác bằng kỹ thuật cách tân và phong cách khai phá mang tính sáng tạo. Trong tác phẩm của ông là sự kết tinh của trí tuệ mang nét thanh lịch giữa hai khuynh hướng hiện thực Đông - Tây, được thể hiện trên những bức tranh khắc gỗ với phương thức sơn mài cải tiến, khiến cho tác phẩm của ông dù mang tính hiện đại vẫn giữ được bản sắc dân tộc.
Tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Gia Trí được coi là Bảo vật Quốc gia, không được mang ra khỏi đất nước.
Vào Nam năm 1954, họa sĩ vẫn tiếp tục trên con đường nghệ thuật đã chọn. Hiện nay, nhiều họa phẩm của họa sĩ còn được lưu giữ ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (Hà Nội), Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh và ở những bộ sưu tập tranh cá nhân trong và ngoài nước. Ông được truy tặng Giải thưởng hồ Chí Minh năm 2012 về sự nghiệp văn học nghệ thuật.
Học ở trường Mỹ thuật, tài hoa đã sớm nổi trội trước bạn bè, nhưng tính khí Trí có phần ngang ngạnh khác thường. Vào trường từ khóa 4 (1928-1933) nhưng sang năm thứ 2, Nguyễn Gia Trí bỏ học. Hiệu trưởng Victor Tardieu trong lòng phục tài người học trò giỏi này nhưng vẫn không ưa anh. Vậy mà mấy năm sau, chính hiệu trưởng lại chủ động gọi Trí về học. Bản thân Nguyễn Gia Trí cũng nhận là không thể chịu được không khí nhà trường nên ngưng ngang việc học. Về sau có khoa sơn mài, Trí mới đi học lại từ khóa thứ 7 (1931-1936). Ngoài những giờ học vẽ hàn lâm bắt buộc như một cực hình, đầu óc Trí chỉ nghĩ đến sơn mài. Chính trong thời gian này, Nguyễn Gia Trí đã chủ động mở ra con đường đưa sơn ta trong mỹ nghệ truyền thống thành sơn mài - chất liệu hội họa đặc thù của Việt Nam.
Sống trong một căn nhà giản dị, ăn uống đơn sơ, không biết nhậu nhẹt chơi bời... Lúc sinh thời, họa sĩ có kể qua với vợ con: cụ tổ Nguyễn Gia Phúc là một nghệ nhân thêu y phục triều đình cho đến đời thân phụ là ông Nguyễn Gia Cư. Đến thế hệ ba anh em của họa sĩ thì đã thể hiện rõ nét là một gia đình văn hóa, rất thuận lợi cho Nguyễn Gia Trí đi vào con đường nghệ thuật.
Người anh cả Nguyễn Gia Tường là thầy giáo nổi tiếng Trường Bưởi (Collège Bưởi). Nguyễn Gia Trí từ trường Bưởi, theo học Trường Y một thời gian, thấy không hợp nên bỏ để thi vào Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, học ngành Hội họa. Em Nguyễn Gia Đức cũng học Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (ngành Kiến trúc), sau trở thành một trong những kiến trúc sư hàng đầu trong nước.
Theo họa sĩ Hoàng Tích Chù và giáo sư Inguimberty của trường Mỹ thuật, Nguyễn Gia Trí có tài vẽ nhanh đặc biệt những bức ký họa với nét bút thể hiện được cái "thần" của một họa sĩ kỳ tài. Tranh minh họa và hí họa trên báo Phong hóa, Ngày nay của Tự lực Văn đoàn đã nói lên được tài năng vượt trội của một nghệ sĩ bậc thầy, được bạn bè và công chúng không tiếc lời ca ngợi.
Tranh sơn mài Nguyễn Gia Trí là sự nâng cao đến tuyệt đỉnh của những phẩm chất đó cùng với lòng đam mê vô bờ và cường độ lao động nghệ thuật bằng tinh thần sáng tạo không mệt mỏi của họa sĩ trong quá trình hình thành họa phẩm.
Cái độc đáo ở giá trị tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí là họa sĩ đã
sáng tạo được chất liệu mới để thực sự làm nên cuộc cách mạng trong nghệ thuật sơn mài.
Nhà họa sĩ bậc thầy về sơn mài đã khẳng định một điều có thể khiến nhiều người phải suy ngẫm:
"Tranh không có đề tài. Đề tài chính là chất liệu sơn mài".
Theo giới am tường về nghệ thuật, nhờ vững vàng về kỹ thuật sơn dầu, Nguyễn Gia Trí đã có thời gian chú tâm vào các phương tiện của sơn mài. Trong thâm tâm, Nguyễn Gia Trí muốn nói với chúng ta là sơn mài khác hẳn sơn dầu ở chỗ mặt tranh phẳng đến mức gần như tuyệt đối "Con ruồi đậu trên vóc cũng làm vóc lún xuống" (Nguyễn Gia Trí).
Họa sĩ Tô Ngọc Vân (1906-1954) sẽ giúp ta cảm nhận đượcsức truyền cảm thần kỳ của sơn ta dưới bàn tay phù thủy của Nguyễn Gia Trí: "Trên những màu hồng nhợt biến hóa, những sắc nâu ngon thiệt là ngon, những vỏ trứng như đổi cả thể chất thành quý vật, vài nét bạc, vài nét vàng sáng rọi, rung lên, rít lên như tiếng kêu sung sướng của xác thịt khi vào cực lạc, chàng nghệ sĩ ấy yêu tấm sơn như ta có thể yêu một người đàn bà. Lúc âu yếm bằng những nét vuốt ve mềm mại, lúc dữ dội bằng năm bảy nét quệt mạnh, đập tung, cào cấu"..."Trong những hình sắc ấy như ẩn hiện một chút gì huyền ảo, đắm say, nồng nàn còn run rẩy trong bóng tối hòa với máu, một linh hồn kiên quyết, đam mê, đang quằn quại vì muốn thoát nhanh ra ngoài ánh sáng" [1].
Nhiều họa sĩ sơn mài đương thời phải bái phục Nguyễn Gia Trí ở tuyệt kỹ "Luyện vỏ trứng". Dưới bàn tay ảo thuật tựa phù thủy của họa sĩ, vỏ trứng từ một vật cứng trở thành mềm mại và tạo ra đủ sắc thái của màu và ánh sáng trắng. Lúc như một thứ men rạn cổ kính, lúc lóe trên nền đen như được soi bằng những ánh đuốc đêm hoa đăng, lúc đông đặc như cẩm thạch, lúc kết tinh như kim cương... Cho đến giờ, chưa ai luyện được chiêu thức mài bạt vỏ trứng của họa sĩ. Đó là một trong những lý do khiến người ta cho rằng không ai có thể làm giả một bức tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí.
Năm 1938, trong cuộc triển lãm do Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dươngtổ chức, tác phẩm của Nguyễn Gia Trí hiện diện như một thông điệp đánh dấu sơn mài Việt Nam đã chính thức gia nhập vào nền nghệ thuật hội họa. Họa sĩ Tô Ngọc Vân đã tự hào khẳng định: "Lối sơn ta không còn là một mỹ nghệ nữa. Ở đó, ở tâm hồn người ấy ra, nó đã được nâng lên mỹ thuật thượng đẳng". Bắt đầu từ đó về sau là thời kỳ tìm tòi sáng tạo để hoàn thiện kỹ thuật và phong cách riêng của mình. Họa sĩ lập xưởng vẽ tại Ngã Tư Sở, tập hợp được một số thợ mài giỏi sau này đều trở thành văn nghệ sĩ: Kim Lân (nhà văn), Nguyễn Trọng Hợp (họa sĩ)...
Từ năm 1940, tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí đạt tới phẩm chất đỉnh cao. Tác phẩm của ông được định giá theo "tấc", nên không phải ai cũng mua được. Hai vợ chồng viên Công sứ Cresson lặn lội đến tận nhà ông đặt mua tranh của họa sĩ ngay từ giai đoạn phác thảo. Họ gọi Nguyễn Gia Trí là "Thiên tài châu Á" (Génie asiatique) và bảo lãnh ông ra khỏi tù vì bị bắt do hoạt động chống Pháp (chứa vũ khí trong xưởng vẽ - vũ khí được mua bằng tiền bán tranh cho Tây). Thực dân bắt họa sĩ 3 lần, lần cuối cùng, ông bị đưa vào Nam an trí tại Thủ Dầu Một.
Số lượng tác phẩm nổi tiếng của họa sĩ rất phong phú, tiêu biểu cho thời kỳ trước 1945 có: Bên Hồ Gươm, Chùa Thầy, Khỏa thân, Cảnh Thiên Thai (tranh khổ lớn được Toàn quyền Đông Dương Decoux đặt làm sau khi ra khỏi trại giam Vụ Bản năm 1943), Thiếu nữ trong vườn, tác phẩm lớn nhất trong cuộc đời sáng tác của họa sĩ gồm 6 tấm (12m2), bán cho ông Drouin, Giám đốc Sở Điện Nước miền Bắc Đông Dương. Nhận định về tác phẩm của Nguyễn Gia Trí, trên tạp chí Indochine, một nhà bình luận người Pháp đã viết: "Chúng dìu ta trên cánh mộng qua những truyền thuyết Việt Nam hay lồng vào không gian đẫm nhục cảm... Hoa, thiếu nữ và thơ nhạc ẩn chứa trong một chất liệu lơi lỏng". Tác giả bài viết còn cho rằng: "những người đàn bàn này (nhân vật trong tranh của Nguyễn Gia Trí) gợi lên vả thanh lịch của Watteau, họa sĩ Pháp (1684-1721) và sức xuân kỳ diệu của một Botticelli (1445-1510), họa sĩ Ý thời Phục Hưng.
Trong những bức tranh sơn mài của họa sĩ, người thưởng ngoạn có thể thấy nhiều sự kết hợp giữa cái đẹp và tinh thần của họa sĩ, một tinh thần khám phá và sáng tạo mạnh mẽ của một người luôn hướng tới cái đẹp và cái mới. Các thiếu nữ "tân thời" với những tà áo dài cách tân dáng thon thả phơi phới giữa thiên nhiên dạt dào sức sống là chủ đề của nhiều bức tranh của Nguyễn Gia Trí. Nhiều người còn biết một chi tiết: thiếu phụ người mẫu (model) trong tranh của họa sĩ là "Cô Sáu" cũng chính là người mẫu cho họa sĩ Tô Ngọc Vân vẽ bức Thiếu nữ bên hoa huệ.
Những tác phẩm của họa sĩ trong giai đoạn gần 40 năm cuối đời của họa sĩ (1954-1993) được coi là để ông hoàn thiện nghệ thuật sơn mài của mình. Có thể kể đến Bộ li5chsu73 Việt Nam gồm những tác phẩm: Hai Bà Trưng, Trận Bạch Đằng, Ba Vua (1960). Bộ tranh vẽ cho Thư viện Quốc gia (nay là Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM) gồm các bức: Hoài niệm xứ Bắc, Trừu tượng, Múa dưới trăng (1968-1969), Vườn xuân (qua những thăng trầm, vào năm 1991, bức tranh này được bán với giá 600 triệu đồng/100.000 USD cùng thời điểm)... Và tác phẩm cuối cùng Vườn xuân Trung Nam Bắc, họa sĩ đã thực hiện kéo dài trong nhiều năm.
Như một cánh chim không mỏi trên khung trời nghệ thuật, suốt đời mài miệt tìm tòi sáng tạo, với kỹ thuật cách tân đầy trí tuệ và phong cách nghệ thuật tân kỳ cùng sức lao động nghệ thuật hiếm có, tất cả đã tạo nên giá trị riêng biệt trong một nhân cách lớn, Nguyễn Gia Trí xứng đáng được tôn vinh là đỉnh cao nghệ thuật sơn mài Việt Nam.
(lược soạn theo bài "Nguyễn Gia Trí - đỉnh cao nghệ thuật sơn mài Việt Nam" của Đan Thanh, KTNN No.930)
--------
[1]: Nguyễn Gia Trí, bậc đạo sư của sơn mài nghệ thuật (Hoàng Hưng)
Các bạn đọc thêm bài của Hoàng Hưng ở đây
No comments:
Post a Comment